< فهرس الموضوعات > در قول اشاعره كه : العرض لا يبقى زمانين < / فهرس الموضوعات > < فهرس الموضوعات > در قول حسبانيه كه : مجموع عالم متبدل است در صورت < / فهرس الموضوعات > < فهرس الموضوعات > نقد ابن عربى بر قول آن دو گروه < / فهرس الموضوعات > بر عين واحدة كه آن جوهر است . و استشهاد مىكند به قول او - سبحانه و تعالى - كه : « بَلْ هُمْ في لَبْسٍ من خَلْقٍ جَدِيدٍ » [21] .
و چون اين تبديل نوعى است از انواع قيامت ، و اهل نظر را بر آن شعورى نى ، لا جرم ايشان را - بل اكثر اهل عالم را - كه محجوبانند به مثابت منكران داشت ، و بيان كرد كه اين معنى بر محجوبان از جهت تشابه صور ، ملتبس مىشود .
لكن [ قد ] عثرت عليه الأشاعرة في بعض الموجودات و هي الأعراض ، و عثرت عليه الحسبانية في العالم كله . و جهّلهم أهل النظر بأجمعهم .
أما اشاعره در بعضى از موجودات - أعنى در اعراض - بر اين معنى اطلاع يافتند و گفتند : « العرض لا يبقى زمانين » . و حسبانيه در جميع عالم بر اين معنى اطلاع يافتند و گفتند : « مجموع عالم متبدل است در صورت » .
و مجموع اهل نظر حسبانيه را كه نزد ايشان مسمّى است به سوفسطائيه ، تجهيل كردند و شيخ اين هر دو طايفه را - أعنى اشاعره و حسبانيه را - تخطئه كرده و در بيان خطاى ايشان فرموده كه : و لكن أخطأ الفريقان : أما خطأ الحسبانية فبكونهم ما عثروا مع قولهم بالتبدل في العالم بأسره على أحدية عين الجوهر الذي قبل هذه الصورة و لا يوجد إلا بها كما لا تعقل إلا به . فلو قالوا بذلك فازوا بدرجة التحقيق في الأمر .
يعنى : هر دو طايفه از خطا خالى نيستند ، اما خطاى حسبانيه عدم اطلاع ايشان است بر احديت عين معقوله كه قابل اين صور است و آن عين موجود نمىشود در خارج مگر به اين صور ، چنان كه تعقل كرده نمىشود هر يك از موجودات در حالت تعريف مگر به جوهر . پس اگر گويند كه جوهر شيء واحد است كه طارى مىشود [ بر ] صور همهء عالم ، پس موجودات متعيّنه متكثره مىگردد ، و آن جوهر عين حق است كه عالم [ 183 - ر ] به تجلى او حاصل شده است هر آينه بدين قول خود به درجه تحقيق [ دست ] يابند ، و به مرتبهء عارفان مرتقى شوند ، و حقيقت امر را بدانچه هست دريافته باشند . آرى ، بيت :
< شعر > جز يكى نيست نقد اين عالم باز بين و به عالمش مفروش < / شعر > و أما الأشاعرة فما علموا أن العالم كله مجموع أعراض فهو يتبدل في كل زمان إذ

[21] س 50 ى 15 ،

446