ايشان نيز دانستندى ظهور خود را در اين صور .
و چون ايشان را علم نبود بدانچه يوسف در خواب ديد ، معلوم شد كه رؤيت از جهت ايشان نبود و از جهت يوسف نيز به قصد و ارادت او نبود بلكه ادراك يوسف بحسب اعطاى [2] استعدادش بود اين مشاهده را در خزانهء خيال ، و ايشان را علم نبود بدانچه يوسف ديد الَّا بعد از وقوع . و لهذا يوسف گفت : « قَدْ جَعَلَها رَبِّي حَقًّا » [3] . و يعقوب - عليه السّلام - چون قصهء [4] يوسف دانست ، فرمود : « اى فرزند من برادران خود را از اين واقعه آگاه نكنى تا مكرى در حق تو انديشه نكنند » .
ثم برّأ أبناءه عن ذلك الكيد و ألحقه بالشيطان ، و ليس إلا عين الكيد ، فقال : « إِنَّ الشَّيْطانَ لِلإِنْسانِ عَدُوٌّ مُبِينٌ » أي ظاهر العداوة .
يعنى : يعقوب - عليه السّلام - أبناء [ 134 - پ ] خود را از اين كيد مبرّا داشت و الحاق كيد به شيطان كرد از آن كه مىدانست كه فاعل جميع افعال على الحقيقة حق است ، امّا چون شيطان مظهر اسم مضلّ است فعل بد را به دو اضافت كرد . و اسناد كيد به شيطان نيز عين كيد است با يوسف ، تا متأدّب باشد ، و اسناد مذام به حق نكند اگر چه فاعل حقيقى اوست . پس گفت : شيطان انسان را دشمنى است ظاهر العداوة .
ثمّ قال يوسف بعد ذلك في آخر الأمر : « هذا تَأْوِيلُ رُءْيايَ من قَبْلُ قَدْ جَعَلَها رَبِّي حَقًّا » أي أظهرها في الحس بعد ما كانت في صورة الخيال ، فقال النبي محمد صلَّى الله عليه و سلَّم : « الناس نيام » .
يوسف در آخر حال گفت : اينست تأويل رؤياى من كه پيشتر ديده بودم ، بدرستى كه پروردگار من او را اظهار كرد در حس ، بعد از آن كه در صورت خيال بود .
و حبيب حضرت إله محمد رسول الله - صلَّى الله عليه و سلَّم - حس را نيز نوعى از انواع نوم داشت ، و فرمود : « الناس نيام فإذا ماتوا انتبهوا » ، چه ايشان غافلند از معانى غيبيّه و حقايق الهيّه ، چنان كه نائم از اين معانى و حقايق غافل است . خواجه - قدّس سرّه - بطريق كلام منصف مىفرمايد ، بيت :
< شعر > ماهى صفت ار چه گوش داريم كريم بگشاده چو دام چشمها بى بصريم بيدارى ما و خواب ما هر دو يكيست چون ما ز صور ره به حقايق نبريم < / شعر >

[2] پا : اعطا .
[3] س 12 ى 100 .
[4] قا : در + قصه .

338