الامور ما اذا عوّلت فيه عليهم من بعد ، احتملوه طيّبة أنفسهم به ؛ فإنّ العمران محتمل ما حمّلته . و إنّما يؤتى خراب الارض من إعواز أهلها .
و انّما يعوز أهلها لإشراف أنفس الولاة على الجمع ، و سوء ظنّهم بالبقاء ، و قلَّة انتفاعهم بالعبر [1] .
( 1 ) امام على « ع » - از عهد نامهء اشترى : . . بايد كه توجه تو به آباد كردن زمين بيش از توجه به گرفتن خراج باشد ، چه خراج جز در نتيجهء آبادى فراهم نمىآيد . هر كس بدون آباد كردن زمين خواستار خراج شود ، كشور را خراب و مردم را هلاك كرده است ، و كار او جز اندكى راست نخواهد شد . پس اگر از زيادى ماليات ( خراج ) ، يا رسيدن آفت آسمانى ، يا قطع شدن آب ، يا باران ، يا خراب شدن بذر در نتيجهء غرق شدن زمين در زير آب ، يا نابود شدن مادهء غذايى از زمين شكايت كنند ، بايد چنان بار مردم را سبك كنى كه كارشان اصلاح شود . و اين كار نبايد بر تو گران افتد ، زيرا كه اين اقدام همچون ذخيره اى است كه مردم خود آن را با آباد كردن و آراستن و پيراستن سرزمينها باز مىگردانند ؛ علاوه بر اين ، سپاسگزار تو نيز خواهند شد ، و خود از اينكه با عدل و داد با مردمان رفتار كرده اى شادمان خواهى بود ، و به دليل راحتيى كه براى ايشان فراهم كرده و عدل و مهربانيى كه نسبت به آنان روا داشته اى ، و اعتمادشان را جلب كرده اى ، مىتوانى به حسن نيت و خدمت ايشان بيشتر متكى باشى . بسا كه در آينده حادثه اى پيش آيد كه چون در آن به يارى ايشان چشم داشته باشى ، با كمال صفاى دل آن را تحمل كنند ؛ و اين همه براى عمران و آبادى ضرورت دارد . ويرانى زمين از فقر مردم آن نتيجه مىشود ، و زمانى مردمان فقير مىشوند كه واليان در انديشهء جمع مال و نسبت به باقى ماندن بر سر كار خود بدگمان باشند ، و از چيزهايى كه مايهء عبرت گرفتن است بهره مند نشوند . 2 - الامام علي « ع » - من ذلك العهد : ثمّ استوص بالتّجّار و ذوي الصّناعات

[1] « نهج البلاغه » / 1014 - 1013 ؛ عبده 3 / 108 - 106 .

745