إسم الكتاب : الحياة ( فارسي ) ( عدد الصفحات : 767)

توضيح در بارهء « تأويل قرآن » ، به ويژه آنچه به دست ارباب فنون و صناعات و اصطلاحات واقع شده است و مىشود ، مناسب است اين توضيح را بيفزاييم :
ذهنيّت فيلسوف و عارف و متكلَّم و همانندان آنان ، با اصطلاحاتى انس گرفته و در هم آميخته است كه از قرآن و عالمان علم قرآنى اخذ نگشته و از حقايق محض و سرهء وحى سرچشمه نگرفته است ، بلكه اين مباحث و اصطلاحات و مفاهيم - به طور غالب و نوعى - متعلَّق به سده هاى پيش از اسلام است ، و از اينجا و آنجا و از سرزمينهاى دور و نزديك ، به وسيلهء اصحاب نحله هاى فكرى گوناگون ، بر ما مسلمانان وارد شده است ، و در درون فرهنگ و محيط اسلامى نيز ، در طول سده ها ، تحوّل و تطوّرهايى يافته است .
و اين پيشامد غير تصادفى - بلكه حساب شده و طرحريزى گشته - براى مقاصد و اهدافى در اسلام به وقوع پيوست ، كه بر پژوهشيان ژرفانديش ، و معتقدان به بحث آزاد پوشيده نيست ، يعنى كسانى كه فكرشان شيفتهء اين اصطلاحات و مفاهيم نگشته ، و نام و شخصيّت بزرگان فلسفه و عرفان آنان را مرعوب نساخته است ، و مفاهيم فلسفى و عرفانى ، استقلال ادراكى آنان را تسخير نكرده است ، و نيز اسرار تاريخ بر آنان پوشيده نمانده است . و روشن است كه در اينجا آن مجال گسترده اى كه براى بحثى سرشار در بارهء اين موضوع لازم است وجود ندارد ، زيرا چنين بحثى نياز به كتابى جدا و جامع دارد . [1]

[1] در اينجا يادآورى كنيم كه اين سخن به معناى انكار فلسفه و عرفان اسلامى نيست . ما « فلسفه اسلامى » و « عرفان اسلامى » داريم ، يعنى فلسفه و عرفانى كه در عين اينكه بخش عظيمى از آن از فرهنگهاى ديگر و نحله هاى ديگر ، از طريق ترجمه ها ، وارد اسلام شده است ، ليكن در محيط اسلامى پرورش يافته و با فكر و همّت متفكران اسلامى تحوّل و تكامل پذيرفته است ، درست مانند « تمدّن اسلامى » ، كه مجموعهء اجزاى آن ( مثلا بناها و معمارى آنها ) ، يك واقعيّت صد در صد اسلامى نيست ، ليكن پرورده و تحوّل يافته فضاى اسلامى است . پس به اين معنا ، فلسفه اسلامى و عرفان اسلامى داريم ، و انكار آن از ندانستن يا غرضورزى است ؛ امّا اين فلسفه و عرفان - با اين مجموعهء مفاهيم و مصطلحات - به عين همان « حكمت قرآنى » نيست . و اين واقعيّتى است روشن .

271