آن هيات دو چيز بود يكى آنك تا متكلم را بر حالى كه او خواهد تصور كنند از قوت يا ضعف يا غير آن و دوم آنك تا در مستمع انفعالى كه او خواهد حادث شود از غضب يا حلم يا قساوت يا رقت يا غير آن و از آنچه متعلق بود بنغمت مدهائى بود كه در اثناء لفظ بان دليل سازند بر خبر يا استفهام يا قطع سخن يا امهال مستمع تا سخن فهم كند و باشد كه دال بود بر حيرت متكلم يا خشم او يا تهديد مخاطب يا تضرع با او و باشد كه دال بود بر موازنه و معادلت ميان مصراعها و قراين كه اين شرط است و اين چرا با اين موضوع است و اين محمول و غرض از اين جمله تقرير مقصود بود در نفس مستمع بر وجهى كه مطلوب بود و اين جمله بمثابت حيل بود و به اين سبب در علوم بامثال آن التفات نبود بل تزيين الفاظ على الاطلاق در علوم شاغل متعلم بود از ملاحظت معانى اما در صناعات جزوى از آن فوائد بسيار بود چه جزالت و ركاكت و وقار و تعجيل كه مؤدى در لفظ به كار دارد بمعنى سرايت كند و در خاطر مستمع هم بان هياتها مشتمل شود و نوع دوم از باب اخذ بوجوه امورى باشد كه راجع با هيات قايل بود تا آن سخن از او مقبول بود چنانك بعضى از آن پيش از اين ياد كرده ايم و آن بر چند وجه بود بعضى قولى و بعضى فعلى و قولى مانند ثناء متكلم بود بر خود و اظهار نقصان خصم خود يا نقصان ضد سخن خود و تقرير آنچه مقتضى تصور خير باشد به او و آنك او را منزلتى ثابت است و همچنين مدح مستمعان و ثناء بر ايشان و بر حاكم كه داعى ايشان باشد بتصديق و قبول و استدراج بانچه مبنى بود از هياتى پوشيده در متكلم يا مقتضى خلقى و انفعالى باشد در مستمع چنانك گفته ايم و فعلى مانند رعايت شرايط زى و هيات و منظر و اشارات و افعالى كه مؤكد سخن او باشد و استدراج گاه بتقريب و بسط بود و گاه بتبعيد و قبض و گاه باستيناس و گاه بايحاش و عوام و احمقان استدراج را مطيعتر

581