سخن بجاى خويش اقتضاء شبه وزنى كند و هر لغتى را در اين باب حكمى ديگر بود و تقسيمات چنانك گويند اما فلان چنين كرد و اما فلان چنان هم اقتضاء وزنى كند و متقابلات مانند آنك گويند لازم نيست كه چنانك خواص بر جد اقبال نمايند عوام از هزل اعراض كنند و همچنين متقابلات را بسوى ظهور بعض اركان بواسطه ديگر بعض رونقى زيادت بود و در تشبيهات هم رعايت تقابل پسنديده بود چنانك اگر مريخ را زخم زن خوانند زهره را بازاء آن زخمه زن بايد گفت و ببايد دانست تسجيع و وزن و تقابل و امثال آن اقتضاء سهولت حفظ كند اما در همه ابواب اعتدال نگاه بايد داشت چه طول مصرعها ممل بود و قصرش مقتضى استحقار و بعضى لغات را در استعمال بعضى زينتها مدخلى زيادت بود چنانك لغت تازى را در امثال اين صناعت و ايثار مطبوع بر مصنوع در همه مواضع واجب بود و ببايد دانست كه خطابت مكتوب را نسقى ديگر باشد و ملفوظ را نسقى ديگر چه در ملفوظ انديشه را مجال نبود و در مكتوب باشد و نيز مكتوب در معرض تخليد بود و نفاد را در آن مجال تصرف و ملفوظ كه به زودى از خاطرها محو شود نه چنين و از مكتوب آنچه در رسايل كتاب افتد بر وجهى ديگر باشد و آنچه در سجلات حكام افتد بر وجهى ديگر مثلا در رسائل نظر بر تكلف بيشتر بود و در سجلات نظر بر ايضاح و تصحيح سخن بيشتر و از ملفوظ نيز آنچه در محافل عام گويند بر وجهى ديگر باشد و آنچه در مجالس خاص گويند بر وجهى ديگر باشد مثلا استعمال اخذ بوجوه در اول نافعتر و در دوم تلخيص سخن و تجريد از تكلف بهتر و به اين سبب بود كه هر كه نوعى از اين انواع ملكه كرده باشد بيشتر چنان بود كه از ديگر نوع قاصر بود و چون طبعها راست و ذوقهاى با سلامت در هر باب بر آنچه اقتضاء زينتى و طراوتى كند و يا آنچه ضد آن بود گواهى دهد پس اين قدر در اين باب كفايت بود .

578