چنانك گفته ايم و بايد كه بر تحصيل اقاويل بسيار از يك قول بطرق قسمت و تصاريف و نظاير و امثال و تحليل حدود و قياسات قادر بود و از اسناد جزويات بيك يك حكم عام جهت استقراء و ضبط قوانين متمكن بود و اگر چه ايراد عام دشوارتر بود و بايد كه سايل جهد در تعميم حكم كند و مجيب در تخصيص آن چه چندانك حكم مسلم عامتر بود سايل را بهتر و چندانك خاصتر بود مجيب را بهتر از جهت آنك قياس فعل سايل بود و مقاومت فعل مجيب و معارضه هم مجيب را بود و آن ايراد قياسى بود مستانف ناصر وضع او محاذى قياس سايل كه مبطل وضعش باشد و آن بوقت عجز از مقاونت استعمال كند و دليل ضعف او بود و سائل را رسد كه چون قياس او را مقاومت نكرده باشد بمعارضه التفات نكند و آن بر حسب اصطلاح بود و مناقضه هم مجيب را بود در ابطال استقراء يا تكذيب كبرى قياس استعمال كند و قياس و معارضه از كثرت ابتدا كند و مؤدى بوحدت باشد و مناقضت و مقاومت بر عكس وحدت را بكثرت الحاق كند يعنى جزويات كلى منقوض را مختلف الحكم گردانند و مقاومت اقتضاء انصراف كند از واحد كه نتيجه است بمقدمات متكثر و نيز محتاج تصحيح مقدمه فاسد گرداند بمقدمات ديگر و هر چند صناعت جدل مفيد قوت اكتساب قياسات و مناقضات و معارضات و معلومات و معرفت صحت و فساد سؤالهاست اما بايد كه مجيب متكفل حفظ و نصرت هر وضعى نشود و نه سائل متكفل هدم هر وضعى بل بايد كه مجيب نصرت مشهور و صادق كند و سايل ابطال اضداد آن هر چند مكافات متعنت بتعنت و جاحد بجحود روا بود و بايد كه از كسانى كه در تسليم مشهورات مضايقت كنند يا مجادله بسوى تغلب و تفوق و اظهار علم بدروغ كنند محترز باشند تا طبع بمجاورت ايشان تباه نشود اين است آنچه از قوانين علم جدل مهم تر است و نيكو طبع و متفطن چون بر اين قدر متمرن شود در صناعت كامل گردد و بليد را از اضعاف اين تمتع نبود

514