فى كتاب إكْمال الدين و إتمام النِعْمَةِ [1] عَنْ محمد بن محمد بن عِصام ، عن محمد بن يعقوبَ ، عن إسحاقَ بن يعقوب ، قال : سألت محمد بن عُثْمانَ العُمَرى أن يوصل لى كتاباً قد سألتُ فيه عن مسائل اشكلَتْ علىَّ . فورد التوقيعُ بِخط مولانا صاحبِ الزمان ( ع ) : أمّا ما سَأَلْتَ عَنْه . أرْشَدَكَ الله و ثَبَتَكَ ( إلى ان قال ) و أمَّا الْحَوادِثُ الْواقِعَةُ ، فَارْجِعُوا فيها إلى رُواةِ حَديثِنا . فَإنَّهُم حُجَّتى عَلَيْكُم ، و أَنا حُجةُ الله . و أمَّا مُحَمَّدُ بْنُ عُثمان العُمَرى ، فَرَضِيَ الله عَنْه وَعَنْ أَبِيه ، فَإنَّه ثِقَتى وَكِتابُه كِتابى . [2] اسحاق بن يعقوب ، [3] نامه‌اى براى حضرت ولى عصر ( عج ) مىنويسد و از مشكلاتى كه برايش رخ داده سؤال مىكند . و محمد بن عثمان عمرى نمايندهء آن حضرت ، نامه را مىرساند . جواب نامه به خط مبارك صادر مىشود كه « . . در حوادث و پيشامدها به راويان حديث ما رجوع كنيد ، زيرا آنان حجت من بر شمايند و من حجت خدايم . . » منظور از « حوادث واقعه » كه در اين روايت آمده مسائل و احكام شرعيه نيست . نويسنده نمىخواهد بپرسد در بارهء مسائل تازه‌اى كه براى ما رخ مىدهد چه كنيم . چون اين موضوع جزو واضحات مذهب شيعه بوده است و روايات متواتره دارد كه در مسائل بايد به فقها رجوع كنند . [4] در زمان ائمه ( ع ) هم به فقها رجوع مىكردند و از آنان مىپرسيدند . كسى كه در زمان حضرت صاحب ، سلام الله عليه ، باشد و با نوّاب اربعه [5] روابط داشته باشد و به

[1] اكمال الدين و إتمام النعمة كه به نام « كمال الدين و تمام النعمة » شهرت يافته ، از آثار شيخ صدوق ( 381 ه . ق . ) است و در بارهء غيبت امام زمان و مسائل مربوط به آن به نگارش درآمده است .
[2] كمال الدين ، ج 2 ، ص 484 ، « باب التوقيعات » ، حديث 4 .
[3] اسحاق بن يعقوب كلينى خود تصريح كرده است كه از طريق محمد بن عثمان عمرى پاره‌اى مسائل مشكل را بر امام عصر ( عج ) عرضه كرده و پاسخ گرفته است . در توقيع امام خطاب به او چنين عباراتى آمده : أمّا ما سَألْت عَنْه أرْشَدَكَ اللَّه وَثَبّتَكَ مِنْ أمْرِ الْمُنكرينَ لى مِنْ أهْل بَيْتِنا و بَنى عَمِّنا السَّلامُ عليكم يا اسحاقَ بن يعقوبَ و على مَنِ التَّبعَ الْهُدى . اين گونه خطابها را از طرف امام دليل نبالت شأن و جلالت قدر او دانسته‌اند .
[4] صاحب وسائل الشيعه روايات مربوط به رجوع به فقها را در وسائل الشيعة ، به خصوص در « كتاب القضاء » ، ( « ابواب صفات القاضى » ، باب 11 ) با الفاظ مختلف نقل كرده است .
[5] نوّاب اربعه » عنوان چهار تن نايب ويژهء امام زمان ( عج ) است كه در دورهء غيبت صغرى ( 260 - 329 ) واسطه بين امام و شيعيان بودند . اين چهار تن عبارتند از : 1 ابو عمر عثمان بن سعيد بن عمرو العمرى ، از اصحاب و معتمدان امام هادى و امام عسكرى ( ع ) كه امام عسكرى ( ع ) وى را نايب امام غايب ( عج ) معرفى فرمود . 2 ابو جعفر محمد بن عثمان بن سعيد ، از اصحاب و نايبان امام عسكرى ( ع ) كه امام يازدهم و پدرش عثمان بن سعيد وى را از نايبان حضرت شمردند . وى در سال 304 يا 305 ه . ق . وفات كرد و در بغداد در كنار مدفن پدر خود به خاك سپرده شد . 3 ابو القاسم حسين بن روح نوبختى كه وى را محمد بن عثمان به عنوان جانشين خود و نايب امام معرّفى كرد . 4 ابو الحسن على بن محمد السمرى كه وى را حسين بن روح وكيل امام ( ع ) شناساند . سمرى در نيمهء شعبان سال 328 يا 329 وفات يافت . وى آخرين نايب آن حضرت بود .

79