است ؛ [1] لكن فرق ايشان با مفيد ( ره ) اين است كه مفيد ( ره ) و امثال ايشان از مجتهدينى هستند كه نظر خودشان را در روايات و اخبار به كار مىبرده‌اند ؛ و صدوق ( ره ) از فقهايى است كه نظر خود را به كار نمىبرده ، يا كمتر به كار مىبرده‌اند .
حديثْ آنهايى را شامل مىشود كه علوم اسلام را گسترش مىدهند ، و احكام اسلام را بيان مىكنند ، و مردم را براى اسلام تربيت و آماده مىسازند تا به ديگران تعليم بدهند . همانطور كه رسول اكرم ( ص ) و ائمه ( ع ) احكام اسلام را نشر و بسط مىدادند ؛ حوزهء درس داشتند ؛ و چندين هزار نفر در مكتب آنان استفادهء علمى مىكردند ؛ و وظيفه داشتند به مردم ياد بدهند . معناى يعلَّمونها الناس همين است كه علوم اسلام را بين مردم بسط و نشر بدهند و احكام اسلام را به مردم برسانند . اگر گفتيم كه اسلام براى همهء مردم دنياست ، اين امر جزء واضحات عقول است كه مسلمانان مخصوصاً علماى اسلام ، موظفند اسلام و احكام آن را گسترش بدهند و به مردم دنيا معرفى نمايند .
در صورتى كه قايل شويم جملهء يعلَّمونها الناس در ذيل حديث نبوده است ، بايد ديد فرمودهء پيغمبر اكرم ( ص ) اللَّهمّ ارحم خلفائى . . الَّذين يأتون من بعدى يروون حديثى و سُنتى ، چه معنايى دارد . در اين صورت ، روايت باز راويان حديثى را كه « فقيه » نباشند شامل نمىشود . زيرا سنن الهى كه عبارت از تمام احكام است ، از باب اين كه به پيغمبر اكرم ( ص ) وارد شده ، سنن رسول الله ( ص ) ناميده مىشود . پس ، كسى كه مىخواهد سنن رسول اكرم ( ص ) را نشر دهد ، بايد تمام احكام الهى را بداند ، صحيح را از سقيم تشخيص دهد ، اطلاق و تقييد [2] عام و خاص ، [3] و جمعهاى

[1] الامالى أو المجالس « مجلس » 93 ، ص 509 - 520 . بحار الأنوار : ج 10 ، ص 393 - 405 « كتاب الاحتجاج » ، باب 25 .
[2] مطلق » در اصطلاح علم اصول لفظى است كه نسبت به افراد معناى خود شايع و فراگير بوده و بر هر كدام از آنها قابليت انطباق داشته باشد : مانند كلمه « مرد » كه بر هر مذكر قابل اطلاق است . و « مقيد » لفظى را گويند كه مطلق نباشد ؛ مانند « مرد دانشمند » .
[3] عام در اصطلاح علم اصول لفظى را گويند كه همهء افراد معناى خود را در برگيرد . هر لفظ توسط ادات عموم يا موقعيت خاص در كلام مفيد اين معنا خواهد بود ؛ مانند هر دانشمندى را احترام كن . و خاص لفظى است كه فقط بر بعضى از افراد معناى خود دلالت كند ؛ چنان كه با اداتى همراه شود كه آن را تخصيص دهند مانند : هر دانشمندى را جز آن كه ناپرهيزكار است احترام كن .

62