و لزوم محدود ساختن تمايلات انسانها براى اجراى زندگانى اجتماعى بدون بذل مساعى جانى و مالى امكان پذير نخواهد بود .
اين يك حكم بديهى عقلى است كه بقاى زندگى دسته جمعى مربوط به محدوديت تمايلات است .
بنا بر اين وضع ماليات مثلا از قبيل زكات را ، نمىتوان يك حكم ضررى تلقى نمود ؛ بلكه طبيعت و ماهيت زندگانى اجتماعى پرداخت چنين ماليات را الزام مىنمايد . و همچنين جهاد در راه خدا را نمىتوان حكم ضررى پنداشت زيرا حيات پاكيزه براى افراد انسانى بدون جهاد امكان پذير نمىباشد .
4 - ضرر ناشى از تزاحم حقوق :
قوانينى كه در مكتب اسلام وضع شده است مانند ساير مكتبهاى اجتماعى و حقوق ملتها شامل يك سلسله حقوق سودمند به حال اشخاص است از قبيل استفادهء مطلق مالك از مال مشروع خود يا استفادهء مطلق انسان از انديشه و بيان خود . اين حقوق بطور كلى اگر از اختلافات مكاتب در حدود و كيفيتها و عوامل آنها صرف نظر كنيم در هر مكتب اجتماعى براى اشخاص داده شده است ولى از آن طرف اين حقوق با

145