بعضى از فقها در بحث قاعدهء « لا ضرر و لا ضرار » مىگويند : اين قاعده آن ضررها را كه ناشى از خود تكليف است بر طرف نمىكند ، يك مسامحه است كه از ديدگاه عرف معمولى انسانها سرچشمه مىگيرد .
مطابق آن قاعده كه مىگويد : تحمل ضرر كوچك براى رفع نمودن ضرر بزرگ اصلا ضرر محسوب نمىگردد و چه ضررى بزرگتر از اين كه اگر انسان در اين زندگانى مانند چارپايان فقط بخورد و خدمتگزار با وفاى تنازع در بقا بوده باشد ، ابديت را از دست داده و تكامل خود را مبدل به تنزل حيوانى نموده است ؟
بنا بر اين كوشش و تحمل زحمات در راه انجام عبادات ضرر نيست تا ما اين مسأله را مطرح كنيم كه قاعدهء « لا ضرر » شامل ضررهاى ناشى از خود قوانين هم مىباشد يا نه ؟
و اگر شامل نباشد نتيجه اش اينست كه قاعدهء مزبور موارد بسيار كمى را منظور نموده و تقريبا بىفائده مىباشد .
اما تحمل ضرر در بارهء زندگانى اجتماعى به اين معنا ضررى كه ناشى از قوانين و مقرراتى است كه براى امكان همزيستى در اجتماع است باز با توجه به زندگانى دسته جمعى

144