عبد الله بن صالح سماهيجى بحراني ( م 1135 ) 7 - مكتب وحيد بهبهانى :
چنان كه ديديم مكتب اخبارى در نيمه نخستين قرن دوازدهم بر مراكز علمي شيعه چيره شد و نظر به دشمنى سختى كه آن مكتب با علم أصول فقه داشت اين دانش در حوزه هاى فقه شيعه به طور كلى متروك ماند . در بررسى تاريخ فقه شيعي در ميانه قرن مزبور به نام هيچ فقيه أصولي مهمى از پيروان مكاتب فقهى كركى يا اردبيلى بر خورد نمى كنيم . تنها يكى دو تن از اين رده در گوشه و كنار شهرهاى دور از مراكز علمي بوده اند كه معمولا حوزه هاى تدريس كوچك و گمنامى داشته‌اند .
در نيمه دوم قرن مزبور يك دانشمند بزرگ شيعي كه داراى نبوغى خاص در استدلال و تحليل و تفكر عقلانى بود بساط مكتب اخبارى را پس از سألها حكومت بلا منازع بر فقه شيعي درهم پيچيد و مكتب خاص خود را به جاى آن نشاند . اين دانشمند وحيد بهبهانى ، محمد باقر بن محمد أكمل ( م 1205 ) است كه آثار و رسائل فقهى بسيارى از أو در دست است از آن جمله الفوائد الحائرية و شرحي بر مفاتيح الشرايع فيض .
شرايط لازم براي چنين تغيير وتحول تا حدود زيادى وسيله تنى چند از دانشمندان اخبارى در ميانه قرن دوازدهم فرآهم شده بود . دانشمندانى مانند سيد صدر الدين محمد بن محمد باقر همداني ( در گذشته پس از 1151 ) در شرح وافيه ، شيخ يوسف بن أحمد بحراني ( م 1186 ) در مقدمه حدائق ، مهدي بن محمد صالح فتونى عاملي ( م 1183 ) در ديباچه نتائج الاخبار [236] ، محمد بن علي مقابى بحراني ( زنده در 1169 ) در مقدمه نخبة الأصول [237] و ديگران [238] بمرور برخى از استدلالات اصوليان را پذيرفته ، و پاره اى از روشهاى اخباريان را مورد نقد قرار دادند ، و از روشى ميانه تر ومعتدل‌تر پيروى كردند . نوشتن رساله ها در رد و نقد مسلك اخبارى و مباني آن حتى پيش از ميانه اين قرن آغاز شده بود .
فقه وحيد بهبهانى نخستين فقه شيعي است كه قواعد أصول فقه در آن به درستى ، إعمال شده و اين خود مشخصه اصلى آن است . وحيد در تأسيس اين روش فقهى و احياء علم أصول كوشش فراوان نمود و رنج بسيار برد و مكتب علمي أو كه نمونه يك حقوق منطقي پيشرفته ، با سيستم

[236] ببينيد : ذريعة 24 : 42 .
[237] أيضا 24 : 93 .
[238] از باب نمونه رجوع شود به همان مأخذ 21 : 402 .

60