3 - متكلمان :
مكتب أهل الحديث كه چنان كه ديديم در أوائل دوره غيبت صغرى تا نيمه دوم قرن چهارم بر محيط علمي و مراكز فرهنگى شيعه كاملا چيره شده وحكمروايى بلا منازع داشت ، در دهه هاى أخير قرن مزبور با پيدايش قشرى جديد از متكلمان زبر دست و نيرومند زير فشار قرار گرفت و تحت تأثير انتقادات شديد و كوبنده آنان روز به روز تضعيف شد تا جايى كه تقريبا به صورت كامل از ميان رفت .
شخصيت برجسته اى كه توانست اين موفقيت را براي گرايش كلامي و عقلي شيعي به دست آورد متكلم و حقوق‌دان برجسته شيخ مفيد ، أبو عبد الله محمد بن محمد بن نعمان بغدادي ، ابن المعلم ( م 413 ) بود [182] . أو بر أحمد بن محمد بن جنيد إسكافي ، محمد بن علي بن بابويه قمى - صدوق ، جعفر بن محمد بن قولويه ، أحمد بن محمد بن علي بن داود قمى وابوالحسين علي بن وصيف الناشى شاگردى كرده [183] و بنابراين با هر سه مكتب فقهى رايج در قرن چهارم آشنايى درست يافته بود .
أو براي گشودن راه استدلال و تعقل در كلام و فقه شيعي چاره اى جز انتقاد سخت و خشن از روش قشرى ومتحجر أهل الحديث در برابر خود نديد و از اين رو كوشيد تا با ضربات كوبنده اى تسلط و حاكميت قشريگرى را بر محيط علمي و جامعه مذهبي شيعه درهم بشكند ، و سرانجام نيز در كار خود به طور كامل توفيق يافت . گويا يك عامل اساسى در موفقيت أو آن بود كه محدثان قم - كه سردمدار و پرچمدار مكتب أهل الحديث بودند - در مورد امامان نظرات خاصي داشتند و نسبت دادن هرگونه امر غير طبيعي وفوق العادة را بدانان غلو و انحراف مذهبي تلقى مى نمودند [184] تا آنجا كه معتقد بودند اگر كسى پيامبر را مصون از فراموشى يا اشتباه بداند غالى و منحرف است [185] .
مسأله اى كه با نام سهو النبي در اصطلاح كلامي شيعه شناخته مى شود و بيشتر محدثان و اخباريان متأخر شيعي و برخى از مجتهدان نيز در اين مسأله همانند محدثان صدر أول مى انديشيده اند [186] .
روشن است كه اين گونه نظرات براي شيعيان عادى كه معمولا مقام الهى پيشوايان خود را بسى فراتر ووالا تر از اين حد مى شناختند چندان دوست داشتنى نبود ، و مفيد به خصوص از اين گونه

[182] امين استرابادى : 30 .
[183] اقبال سيد بن طاووس : 5 به نقل از لمح البرهان خود مفيد / فهرست شيخ : 89 - 90 و 134 و 136 و 157 .
[184] ببينيد تنقيح المقال مامقانى ، مقدمه : 212 ، 5 : 84 و 240 .
[185] صدوق ، من لا يحضره الفقيه 1 : 234 - 235 / روضة المتقين 2 : 451 - 452 كه آن را به كلينى هم نسبت داده است .
[186] أنوار نعمانيه 3 : 131 ، 4 : 35 - 40 . در مجتهدان متقدم ، طبرسى نگارنده مجمع البيان هوادار اين نظر است . ببينيد مجمع البيان : 181 ( نيز ببينيد 4 : 317 ) ، نيز أبو علي : 45 . در متأخران ، مجلسي أول در اين مسأله مردد است ( روضة المتقين 2 : 453 ) .

45