فقهاى پس از شهيد أول ، و در آثار متأخر تر فقهائى هستند كه پس از صاحب مدارك آمده اند [54] .
اين ترتيب چندان دقيق نيست . ادوار فقه شيعي را در يك تقسيم دقيق‌تر بر أساس تحولات عمده فقهى شايد بتوان به هشت دوره تقسيم كرد . در زير هر يك از اين ادوار به اجمال ياد ، و خصوصيات هر يك ذكر مى شود . نام مهمترين دانشمندان تشكيل دهنده هر دوره و مهمترين مآخذ فقهى مربوط به آن نيز ذكر مى گردد [55] . شرح حال تمامى اين دانشمندان با ذكر مصادر سر گذشت و فهرست آثار هر يك در كتاب روضات الجنات سيد محمد باقر خوانسارى ( چاپ هشت جلدي جديد ) آمده و نظر به وضع اين نوشته به رعايت اختصار از هر گونه توضيح إضافي خود دارى شده [56] .
1 - دوره حضور امام :
معمولا چنين تصور مى شود كه فقه شيعي در دوران حضور امام كه از زمان پيامبر آغاز شده و تا سال 260 ادامه يافت دامنه اى بسيار محدود داشته است ، زيرا با وجود امامان و امكان دسترسى بدانان ، مجالي براي فقاهت و اجتهاد آزاد حاصل نبوده وفقه اين دوره در شكل سماع و نقل حديث از امامان محصور بوده است . اين تصور درست نيست و براي روشن شدن حقيقت امر بايد چند نكته در مورد وضع و حال ، وطبيعت و معتقدات جامعه شيعي اعصار أولية توضيح گردد :
1 ) بنابر آنچه از روايات مذهبي به دست مى آيد امامان شيعه به تحريك و ايجاد زمينه تفكر تعقلى واستدلالى در ميان شيعيان خود علاقة فراوانى داشته اند . در زمينه بحثهاى كلامي و عقيدتي ، تشويق ها و تحسين هاى بسيار از آنان نسبت به متكلمان شيعي زمان خود نقل شده است [57] . در مسائل فقهى آنان به صراحت وظيفة خود را بيان أصول و قواعد كلى دانسته و

[54] تنقيح المقال مامقانى به نقل ريحانة الأدب 3 : 439 .
[55] مقصود تنها دانشمندانى است كه آراء وانظار آنان در متون فقهى مورد توجه بوده و نقل شده است . معمولا بر أساس سنت متداول فقه شيعي پيش از بررسى هر مسأله ، أقوال گوناگون مجتهدان پيشين شيعي و گاه حتى سنى در آن باب نقل مى گردد كه براي باز كردن زمينه تفكر بسيار مفيد ومدد كار است . البتة آراء تنها تعدادى از مجتهدان صاحب نظر و بر جسته كه در أفكار دانشمندان دوره هاى بعد مؤثر بوده اند نقل مى گردد و مورد توجه قرار مى گيرد . در مقدمه مقابس الأنوار كاظمى ( صفحات 4 - 19 ) نام تمامى اين دانشمندان واثريا آثار مشهور و مورد استناد آنان ذكر ، و دوره هر يك مشخص شده است .
[56] در متون فقهى اصطلاحات و اختصارات خاصي براي أسامي فقهاء ومآخذ فقهى به كار مى رود كه بسيارى از اين اصطلاحات و اختصارات در همان روضات الجنات 2 : 114 - 115 و در مقدمه كتاب مقابس الأنوار كاظمى : 19 - 22 ياد و شرح گرديده است .
[57] رجوع شود به كشى : 268 و 278 و 484 - 486 و 489 - 490 و 538 و 542 / قهپايى 6 : 223 - 230 و 293 - 307 / كافى 1 : 169 - 174 / مفيد ، تصحيح الاعتقاد : 171 - 172 .

30