حدود ، جهاد و نظاير آن در اين مقولة وارد است [34] .
* * * أبواب فقه كه هر يك به ( كتاب ) تعبير مى شود [35] چنان كه دانستيم در موضوعات گوناگون و در مجموع ، مجموعه وظايف يك فرد مسلمان شيعي از نظر فردى و اجتماعي است .
ترتيب وقوع اين أبواب در متون فقهى مختلف است ، ليكن عموما مباحث مربوط به عبادات [36] در آغاز ، مباحث معاملات در ميان ، و مباحث ارث و قوانين جزائي در انتها قرار مى گيرد [37] . در پاره اى از مآخذ فقه سنى دليل اين پيشى وپسى ها ، و فلسفه نظام حاكم بر كتب مختلف فقهى در آغاز برخى از أبواب و كتابها شرح و توضيح گرديده است [38] . معمولا نويسندگان سنى [39] و شيعي [40] وجه تقدم برخى مباحث و أبواب را اهميت آنها و اهتمام مذهب نسبت بدانها مى دانسته اند ، ليكن قاضى عبد العزيز بن براج در آثار خود نظر مى دهد كه اين پيشى وپسى ها نسبت به مباحث فقهى در كتب فقه به لحاظ عموميت مبحث است . از اين رو عبادات كه تكليف همه مسلمانان است و در همه حال شامل آنها خواهد بود بر معاملات يا احكام قضائي و جزائي كه شمول آن اختياري يا مربوط به شرائطى خاص است مقدم گرديده ، و از ميان عبادات نيز نماز كه تكليف روزانه هر فرد مسلمان و در واقع عمومى ترين تكليف اسلامى است با شرط مقارن خود ( طهارت ) بر ديگر أنواع پيشى گرفته است [41] . ابن حمزه فقيه شيعي ديگر در قرن ششم بر همين أساس ميزان عموميت و شمول هر يك از عبادات را سنجيده ، و شرحي در اين باب در مقدمه كتاب وسيله خود آورده است [42] .
أبو الفتح محمد بن علي بن عثمان كراجكى فقيه شيعي نيمه نخستين قرن پنجم در اثر فقهى خود به

[34] محمد باقر الصدر ، الفتاوى الواضحة 1 : 132 - 134 .
[35] در باره اين اصطلاح ووجه اين تسميه ببينيد : فصول خطر بالبال : 84 پ - 85 / و 87 پ - 88 ر / شهيد دوم ، شرح لمعه 1 : 26 .
[36] شهيد أول در آثار فقهى خود - با الهام گرفتن از روش أبو الصلاح حلبى در كافى - عبادات را با يك مفهوم وسيعتر شامل همه واجبات قرارداده و از اين رو پاره اى از مباحث ( احكام ) و ( معاملات ) را در اين بخش مقدم جاى داده است . در اين مورد مخصوصا ببينيد نائينى 1 : 33 .
[37] جز در ترتيب فيض كه مباحث جزائي پيش از معاملات قرار مى گيرد . ببينيد مفاتيح الشرايع أو 1 : 14 .
[38] از باب نمونه ببينيد طحطاوى 2 : 2 .
[39] نفائس الفنون آملي : 146 / فصول خطر بالبال : 89 .
[40] شرايع 1 : 19 / تبصره علامه : 1 / رسالة في الطهارة والصلاة ، برگ 34 ر .
[41] ابن البراج ، شرح جمل العلم والعمل : 54 / همو ، مهذب : 124 . نيز ببينيد فصول خطر بالبال : 89 / شيخ ، اقتصاد : 239 .
[42] ابن حمزة ، وسيله : 662 .

24