فصل چهارم ادوار فقه شيعه سيستم حقوقى كه اكنون به نام فقه شيعه به دست ما رسيده است ادوار مختلفي را گذرانده ، و به وسيله شخصيتهايى مبرز تجديد سازمان وتكميل شده است . شيخ الطايفه محمد بن الحسن الطوسي ( م 460 ) ، محقق جعفر بن الحسن الحلى ( م 676 ) ، علامه حسن بن يوسف بن المطهر الحلي ( م 726 ) و صاحب المدارك ، محمد بن علي العاملي ( م 1009 ) از اين نا مدارانند .
معمولا در متون فقهى ، ادوار فقه شيعي را به دو دوره متقدمين و متأخرين تقسيم مى كنند [49] . در متون فقهى قرنهاى ششم و هفتم معمولا مقصود از متقدمين فقهاى معاصر أئمة ، و متأخرين فقهاى پس از دوران حضور امام ( از 360 به بعد ) مى باشند [50] . گاه نيز اصطلاح متقدمين بر شيخ الطايفه و فقهاء مقدم بر أو [51] ، واصطلاح متأخرين بر دانشمندانى كه پس از وى آمده اند اطلاق شده است [52] .
همچنان كه اصطلاح " متأخر " گاه نيز در معناى لغوى خود ( يعنى دانشمندانى كه " در همين أواخر " و نزديك به زمان گفتگو پديدار شده اند ) به كار رفته است [53] . در متون فقهى قرنهاى بعد متقدمين دانشمندان پيش از محقق يا علامه حلى ، ومتأخرين فقهاى پس از آنانند . در متون فقهى قرن سيزدهم معمولا اصطلاحى ديگر دارند به شكل متأخري المتأخرين كه مراد از آن در آثار قديم‌تر

[49] اين تقسيم جز تقسيم مربوط به روايت و علم الحديث است كه در آن مشايخ حديث شيعه را به ده طبقه تقسيم نموده اند ( سيد حسن صدر عاملي ، بغية الوعاة في طبقات مشايخ الإجازات به نقل ذريعة 3 : 137 ) . ملاكات تقسيم در علم الحديث نيز جز ملاكات تقسيم در فقه است .
[50] محقق حلى ، المعتبر : 7 / النقض عبد الجليل رازي : 209 .
[51] شيخ خود جزء متقدمين شمرده مى شود . ببينيد شهيد دوم ، شرح لمعه 2 : 73 .
[52] يحيى بن سعيد ، نزهة الناظر : 6 / نكت النهاية محقق : 438 .
[53] ابن إدريس ، سرائر : 265 / حر عاملي ، أمل الآمل 2 : 5 .

29