فصل سوم رؤوس مطالب فقه تقسيم مباحث فقهى و دسته بندى آن براي دادن يك نظم درست و أصولي به فقه ، به چند نحوه گونا گون انجام گرفته است . در فقه سنى معمولا مباحث فقه را به دو گروه : عبادات ومعاملات تقسيم مى نموده اند . غزالى دانشمند شافعي در احياء علوم الدين خود تمامى احكام و مقررات مذهبي و اخلاقى اسلامى را به چهار گروه : عبادات ، عادات ، منجيات ومهلكات دسته بندى كرد [17] ، كه اين روش بر متون فقه شافعي [18] تأثير نهاده و أساس تقسيم مباحث فقهى به چهار گروه :
عبادات ، معاملات ، مناكحات و جنايات قرار گرفته است . در توجيه اين روش دسته بندى أخير گفته شده است كه : مباحث فقه يا مربوط به أمور اخروى است يا أمور دنيوي ، بخش نخست يعنى احكامى كه براي تأمين سعادت اخروى است احكام عبادات است ، و بخش دوم كه براي تنظيم زندگانى مادي است بر سه گونه است : زيرا يا قوانينى است براي تنظيم روابط افراد بشرى با يكديگر كه أبواب معاملات فقه را تشكيل مى دهد : و يا قوانينى است كه براي حفظ نوع بشر وضع شده و آن أبواب مناكحات است ، و يا قوانينى كه بقاء فرد و نوع بشر هر دو ، وابسته بدان است و آن احكام جنائى و جزائي است [19] .
در فقه شيعي قديم ترين طرح ها در مراسم سلار بن عبد العزيز ديلمى ( م 448 ) ، مهذب قاضى عبد العزيز بن براج ( م 481 ) وكافى أبو الصلاح حلبى ( از ميانه قرن پنجم ) ديده مى شود . أبو الصلاح حلبى تكليف شرعي را بر سه قسم مى داند كه آن را به ترتيب : عبادات ، محرمات و احكام خوانده

[17] غزالى ، احياء 1 : 3 / فيض ، المحجة البيضاء 1 : 4 - 5 .
[18] مانند قفال ، حلية العلماء 3 : 382 / غزى ، فتح القريب : 598 / باجورى ، حاشية فتح القريب 2 : 332 .
[19] نقائس الفنون شمس الدين محمد بن محمود آملي : 146 . نيز ببينيد فلسفة التشريع في الاسلام ، صبحي محمصاني :

20