نگردانى پس هر گاه عبادت كنى خداوند خود را از روى اخلاص حق سبحانه و تعالى بر خود واجب و لازم گردانيده است كه كفايت كند كارهاى دنيا و آخرت ترا و ظاهرا اين كلام آنست كه غير خدا را نپرستى و از جهة غير أو پرستش أو نكنى ، پس اگر ريا كند يا از جهة نفس و هوا و منافع دنيوي يا اخروى يا كمال نفس يا قربى كه نفس از أو لذت داشته باشد به جا آورد خالص نخواهد بود ، پس بنا بر اين و لا تشرك به شيئا اشاره به اينها خواهد بود ، و محتمل است كه مراد از عدم شرك شرك جلى باشد و اخلاص عبارت از ترك شرك خفى باشد و شكى نيست كه هر گاه بنده عبادات خود را چنين خالص كند البتة حق سبحانه و تعالى كفايت مىكند مهمات دنيا و آخرتش را و شكى نيست در آن كه نفع اين نيز به بنده عايد مىشود و آن كه حق أللهاش مىنامند مجاز است به اين معنى كه حق بندگى اوست يا حق سبحانه و تعالى نهايت اهتمام به اين معنى دارد كه گويا حق اوست < صفحة فارغة > [ حق انسان بر خودش ] < / صفحة فارغة > ( و حقّ نفسك عليك ان تستعملها بطاعة الله عزّ و جلّ ) ( 1 ) و حق نفس تو بر تو آنست كه أو را بدارى به طاعت حق سبحانه و تعالى .
ممكن است كه مراد از اين نفس نفس ناطقه باشد و استعمال أو به طاعت الهى آنست كه طاعات نفساني را به جا آورد مثل رضا بقضاء الهى و صبر و شكر و اخلاص و حضور قلب در وقت مناجاة و أمثال اينها از افعال و ترك ريا و عجب و تكبّر و حسد و كينه و أمثال اينها كه از صفات ذميمه نفسانية است ، و ممكن است كه أعم از روح و بدن مراد باشد كه شامل جميع أعضاء و جوارح نيز باشد كه هر چه را بخصوص ذكر نكرده باشند در اين عموم داخل باشد و اين حق بنا بر آنست كه اگر بنده به اينها عمل كند خود را از آتش دوزخ و بعد حق سبحانه و تعالى نجات داده است و از غمها و المهاى

754