گاه نماز را بفهمد و تميز داشته باشد كه واجب و سنت و شرط و ركن را از يكديگر فرق تواند كرد يا وقت بلوغ گفتم كه كى نماز بر او واجب مىشود يعنى لازم است كه او را به نماز بدارند حضرت فرمودند كه هر گاه شش ساله باشد و او را به روزه مىبايد داشت هر وقت كه طاقت داشته باشد .
و اكثر علما جزو ثانى حديث را را مبين جزو اول مىدانند كه بيان عقل الصلاة باشد كه اگر شش ساله نفهمد نماز را چگونه بر او واجب باشد و ليكن اجماع است كه واجب بمعنى خود نيست بلكه يا واجبست بر ولى كه در شش سالگى او را به نماز بدارد و قولى بوجوب اين نيز نديده‌ام و يا بمعنى سنت مؤكد است بر ولى كه او را تمرين كند به نماز تا عادت كند به آن و ليكن چون در حديث صحيح زراره واقع شده است تفسير عقل الصلاة را به شش سالگى البته لازم است كه واجب را حمل بر لازم و مستحب مؤكد كنيم و چون طاقت اطفال در روزه گرفتن بحسب مزاجها و هواها مختلف مىباشد حضرت بناى آن را بر طاقت ايشان گذاشت يعنى به مقدارى كه بر ايشان مشكل نباشد بسيار و محتمل است كه اطفال را نيز ثوابى باشد چنان كه ولى راهست و ظاهر اين حديث نيز دلالت مىكند بر آن و در محل خود خواهد آمد .
و آن كه مشهور است كه ايشان اهليت خطاب ندارند پس تكليف معقول نيست و ثواب بر تكليف است حق است اگر كسى قايل به استحقاق شود و ليكن ممكن است كه حق سبحانه و تعالى از روى تفضل كرامت فرمايد با آن كه اگر تميز داشته باشد به استحقاق نيز ممكن است و الله تعالى يعلم .
( و من حضر مع قوم يصلَّون على طفل فليقل اللَّهمّ اجعله [1]

[1] اجعل . خ .

367