بنا بر اين ، خود آزادى هدف و مطلوب مطلق نيست بلكه بهترين وسيلهء حيات انسانى براى زندگى با خلاقيت ذاتى است . ولى ارزش و كمال كار آزادانه بسته به اين است كه كميت و كيفيت خير و نيكو بودن آن كار چيست و در چه حد است . به همين جهت است كه صاحب نظران حقوق بشر از ديدگاه غرب بايستى حد اكثر كوشش مخلصانهء خود را براى برداشتن تناقض ما بين دو حق « كرامت و شرف انسانى » و « حق آزادى مطلق قلم و بيان » به خرج دهند . و بدان جهت كه مقيد ساختن حق كرامت و حيثيت انسانى از ديدگاه اخلاق عالى و حقوق اوليه و ذاتى انسانى امكان پذير نيست ، لذا بايد حق آزادى قلم و بيان را مشروط به عدم مزاحمت حقوق حيات و كرامت انسانها نمود . و بر همين مبنا است كه حقوق بشر از ديدگاه اسلام بيان عقيده و رأى را مشروط به مراعات اصول شرعى مىكند كه عبارت است از ممنوعيت اخلالگرى به وسيلهء قلم در شخصيت خود صاحب قلم و در روحيات و عقايد سالم مردم جامعه . و اين كه گفته شده است : « بنا بر اين بايد ما به دوران تفتيش عقايد و محدوديت قلم و زبان برگرديم » ، اعتراضى بىمورد است . زيرا وقتى كه براى تجويز يك قرص براى علاج سر درد حتما بايد مقامهاى پزشكى و ديگر مقامهاى ذى صلاح موافقت نمايند ، همهء مردم جامعه نيز سخن آن اعتراض كننده كه مىگويد : « تفتيش عقايد نكنيد » را به قدرى مخالف قانون تلقى مىكنند كه اصلا نوبت به دادن پاسخ نمىرسد ، چون همان گونه كه بازى با سلامت انسانها به هيچ وجه جايز نيست ، بازى با شخصيّت انسانها نيز ممنوع است و اين يك امر تخصصى است كه فلان قرص براى رفع سر درد مناسب است يا نه و هر كسى آزادى تجويز هر چه را كه خيال مىكند مىتواند دواى آن درد باشد ، ندارد . آيا روان و جان و روح شخصيت و من و خود انسانى به قدر يك سر درد اهميّت ندارد كه صاحب نظران براى همهء انسانها ، اگر چه كمترين اطلاعى از انسان « آن چنان كه هست » و انسان « آن چنان كه بايد » نداشته باشند ، آزادى قلم و بيان را تجويز نمايند و سپس تماشاگر سقوط همهء ارزشها و اخلاق والاى انسانى شوند ؟ ! 2 - اما در بارهء آزادى مذهب ، بايد گفت كه اگر آزادى در بارهء مذهب براى يك فرد يا جوامعى داده شود كه مردم آن جوامع از حيث تفكر و تعقل و وجدان و تزكيهء درونى به حدى از كمال رسيده باشند كه بتوانند تخيلات را از واقعيات تشخيص دهند ، و نيز

194