تاريخى قابل توجه رسالهء عربى سراب ، اشارات وى به مباحثاتش با برخى از علما در حضور وزير اعظم وقت كه به احتمال شيخ على خان زنگنه بوده ، مىباشد . اين نشان از درگير شدن خود دولت صفوى در مباحث مربوط به نماز جمعه است . ما در اين باره آگاهىهاى ديگرى در مباحث مقدماتى اين كتاب آورديم . ملا امين بن احمد تونى برادر زادهء فاضل تونى رساله‌اى در رد بر فاضل سراب كه وى آن را در نقد تونى نوشته بوده تأليف كرده كه در فهرست مجلس ( ج 7 ، ص 180 ) معرفى شده است .
مقدمهء كوتاه فاضل سراب بر نقدى كه بر رسالهء تجلى نوشته است ، چنين است :
بسم اللَّه الرحمن الرحيم . الحمد للَّه رب العالمين و الصلاة و السلام على نبيّه محمد و إله أجمعين .
اما بعد : چون در حكم فريضهء نماز جمعه ميانهء علما اختلافات شده بود و اين ذرّه بيمقدار محمد گيلانى مدّتى مديد در فكر و انديشهء آن مىبود ، و از جهت اطمينان خاطر به هر طرف قدم استكشاف و استعلام مىفرمود تا آن كه بعد از تأمل بسيار در آيهء وافى هدايت نماز جمعه ، و تفكر تمام در اخبار و آثار شريفهء عترت طاهره كه هر يك عروة الوثقاى شيعيان و دليل و راهنماى اهل ايمانست ، خاطر را اطمينان عظيم به وجوب عينى بهم رسيد و از تتبّع حجج منكرين لزوم حتمى قوىتر مىگرديد ، و پيوسته طريقهء اين فقير بود آن كه از هر كس ، خواه فاضل و خواه غير فاضل حرفى كه مىشنيد تأمل كافى در آن مىنمود كه اگر لغزشى در طريقهء قويمه شده باشد به وسيلهء آن ثبات و قرار گيرد ، و اگر خطايى از جادهء مستقيم كرده باشد ، به دلالت آن راه به مقصود برد . و در اين اوان رساله‌اى به نظر فقير رسيد كه بعضى از معاصرين در انكار بر وجوب عينى نوشته بود . فقير بنابر طريقهء خود تأمل در آن نموده آن را مشحون به امورى چند يافت در نقل عبارات فقها كه از ارباب ديانت بسيار غريب بود و از اصحاب ادعاء هدايت عجيب مىنمود ؛ چه بعضى عبارات كه ظاهرش بلكه صريحش در وجوب عينى است و از غبار حرمت و مظنهء تخيير پاك و برى اصلا ذكر نكرده و همچنين بعضى كلمات كه اگر بتمامه نقل شود ظاهرش در وجوب است و اگر ناتمام ذكر شود موهم بلكه ظاهر در حرمت ، از وسط يا از طرف انداخته ، و از جهت ترويج مذهب خود در لباس ايهام و ابهام گذاشته ؛ و بعضى عبارات كه يك جزو آن دلالت بر اشتراط امامت يا نايب در وجوب مىكند و جزء ديگر دلالت بر عدم اشتراط در انعقاد و استحباب مىكند ، جزء اول را بدون ثانى ذكر كرده تا آن كه در نظر بعضى بنابر عدم تفرقه ميان شرط وجوب و شرط انعقاد به حسب ظاهر متوهّم شود .
مجملا چون رسالهء مذكوره را چنين ديد لازم طريقهء دين دارى دانست كه تنبيه بر اين امور نمايد تا جماعتى كه كتب فقها نزد ايشان حاضر نباشد يا اعتماد بر ديانت معاصر مذكور كنند ، آگاهى يافته حق در نظر ايشان جلوه نمايد . * ( وَقُلْ جاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقاً ) * .
آنچه حرف صاحب رساله است در متن نوشته شده و حرف مجيب در حاشيه [ آمده است ]

224