اولين رساله‌اى كه به وسيلهء محقق كركى نگاشته شد و در آن وجوب تخييرى نماز جمعه به اثبات رسيد ، به صورت رساله‌اى در باب از « ولايت فقيه » در آمد . او وجود امام معصوم و يا نايب خاص او را شرط اقامهء جمعه دانست و در عين حال وجود نايب عام را نيز براى اقدام به اين واجب در عصر غيبت كافى شمرد . طبيعى چنان بود كه وى با پذيرفتن اختيارات ويژهء فقها ، نماز جمعه را واجب بشمارد ، اما با احترام به آراى فقهاى گذشته كه نوعا وجوب عينى آن را در عصر غيبت نمىپذيرفتند ، آن را واجب تخييرى دانست تا با اجماع علما داير بر قول به « عدم وجوب عينى » ، مقابله نكرده باشد . او براى اثبات اينكه نائب عام با نايب خاص تفاوتى ندارد ؛ ادلَّهء ولايت فقيه را عنوان كرد . در اين نوشته ، مرورى بر رسالهء وى خواهيم داشت .
بعد از او كسانى كه در ردّ و يا تأييد نظر وى رساله نوشتند ، مجبور بودند در اين باب اظهار نظر كنند . در رسالهء « جمعة من مسائل الجمعة » فصلهايى با عناوين : « هل الفقيه له صلوح النيابة أم لا » و يا « في أنّ انعقادها مشترط بالسلطان العادل أم لا » آمده است . [1] معمولا كسانى كه به وجوب عينى نماز جمعه قائل بودند ، شرط اذن امام معصوم در عصر غيبت را نمىپذيرفتند تا چه رسد به صلاحيت نيابت فقيه . قائلين به حرمت نيز اساسا اذن امام معصوم را - چه در حضور او و چه در عصر غيبت - شرط لازم مىدانستند ؛ از اين رو ، اقامهء جمعه را در عصر غيبت ، به دليل آن كه شرط لازم براى صحّت آن موجود نيست ، روا نمىشمردند . از سه نظر موجود دربارهء نماز جمعه ، در عمل « وجوب تخييرى » ميان فقها طرفداران بيشترى پيدا كرد ؛ چنان كه منصبى بودن نماز جمعه نيز طرفداران بيشترى يافت . در بسيارى از مباحث مربوط به شرط اذن امام معصوم يا نايب خاص و عام او ، تحليلهايى دربارهء مقصود از تعبير امام ، امام عادل ، سلطان و غير اينها صورت گرفته كه مىتواند منبعى براى فقيه سياسى شيعه باشد . در اين باره ، قائلين به وجوب تخييرى به طور معمول ، مىپذيرند كه مقصود از امام عادل ، امام معصوم باشد ، اما اختيارات فقيه را بر اساس ادلهء ولايت فقيه ، شامل مجتهد جامع الشرايط نيز مىدانند . قائلين به وجوب عينى آن در عصر غيبت ، اساس تعبير امام را در اين روايات ، به معناى معمولى امام جماعت مىدانند . در برابر ، قائلين به حرمت ، اين تعبير را منحصر در امام معصوم عنوان مىدانند .
7 - انتقادها مرورى بر تاريخ دورهء صفوى مىتواند نشان دهد كه بيشتر علما ، روابط مناسبى با دربار

[1] نك : فهرست كتابخانه آية الله مرعشى ، ج 8 ، ص 221 ، مجموعهء 3022

38