و به هر حال آنچه به نظر مىرسد آن است كه مقصود از غسق الليل آخر وقت عشاء است و اين با آنچه را كه راغب در مفردات گفته كه غسق الليل شدة ظلمته است سازگارتر مىباشد و بنابراين احتمال آنكه مقصود از غسق الليل غروب شمس و يا ابتداى شب باشد مردود است چون غروب آفتاب نه شدت ظلمت است نه اجتماع ليل و نه حتى به معنى دقيق تاريكى شب و نه وقت نماز عشاء .
اكنون با روشن شدن معنى دلوك و غسق و قرآن الفجر در مىيابيم كه خداوند متعال در اين آيه به پنج نماز امر فرموده و اوقات آن را نيز ذكر كرده است ، چون مىفرمايد : از ابتداى ظهر نماز را اقامه كنيد تا دل شب و نماز فجر را نيز به پا داريد . از آيه شريفه استفاده مىشود از اول ظهر تا دل شب وقت براى نمازهاى چهارگانه است ، كه اگر دليل قطعى نداشتيم كه بايد نماز ظهر و عصر را پيش از مغرب و نماز مغرب و عشاء را بعد از مغرب بخوانيم مىتوانستيم با تمسك به اطلاق آيه شريفه بگوييم : از اول ظهر تا دل شب وقت مشترك براى اين چهار نماز است ولى چون دليل قطعى قائم شده است بر اينكه نماز ظهر و عصر بايد پيش از مغرب و نماز مغرب و عشاء بايد بعد از غروب خوانده شود به اين اندازه اطلاق را تقييد مىكنيم ، و در موارد باقى مانده مىتوانيم تمسك به اطلاق آيه شريفه بكنيم و بگوئيم : از ابتداى ظهر تا غروب وقت مشترك براى ظهر و عصر ( البته با حفظ ترتيب و در نتيجه بايد ابتدا ظهر بجا آورده شود و بعد عصر و بدون بجا آوردن ظهر معنا ندارد عصر بجا آورده شود و همچنين اگر فقط چهار ركعت براى حاضر وقت باقى باشد بايد فقط عصر بجا آورد و نظير همين در مورد مغرب و عشاء وجود دارد ) و از مغرب تا نصف شب ( يا ثلث يا فجر بنا به اختلاف ) وقت مشترك براى مغرب و عشاء .
و لهذا وقتى از امام باقر عليه السلام پرسش مىشود درباره نمازهايى كه خداوند عز وجل واجب فرموده است ، مىفرمايد : پنج نماز در شبانه روز .
راوى مىگويد : آيا خداوند آنها را در كتابش نام برده و بيان فرموده است ؟
مىفرمايد :
نعم ، قال الله تبارك و تعالى لنبيه :
( اقم الصلاة لدلوك الشمس الى غسق الليل ) ودلوكها زوالها ففيما بين دلوك

7