مقصد هر ملَّت چه متدّين به دين و ملتزم به شريعتى باشند و يا آنكه اصلا به صانع عالم هم قائل نباشند ، تخلَّص از اين رقّيّت و استنقاذ رقابشان است از اين اسارت ، نه خروج از ربقهء عبوديّت الهيّه - جلَّت آلاؤه - و رفع التزام به احكام شريعت و كتابى كه بدان تديّن دارند ، و طرف اين تشاجر و تنازع هم فقط حكومت مغتصبهء رقابشان است نه صانع و مالك و پروردگارشان ؛ و چون تمام اين منازعات و مشاجرات واقعهء فيما بين انبيا و اوليا عليهم السّلام با فراعنهء سلف ، و هم فيما بين پيروان ايشان با طواغيت خلف ، و اين درجهء اهتمام در تبديل نحوهء سلطنت ، همه بر سر استنقاذ اين اعظم مواهب الهيّه - عزّ اسمه - از مغتصبين آن بوده و هست ، و حقيقت تبديل نحوهء سلطنت غاصبه عبارت از فوز ملَّت به اين موهبت است ، از اين جهت تمام همت ظالم پرستان به صرف قلوب ملَّت از ادراك حقيقت آن مصروف و مقتضيات دين و مذهب ملل مسيحيّه را از لوازم اين سر آمد نعم الهيّه - عزّ اسمه - شمرده ، و به حساب آن به خرجش آوردند ؛ و لكن هيهات هيهات ، گذشت آن زمانى كه ملَّت ايران اينقدر چشم و گوش بسته بودند كه لعن مرحوم قدوة المتألَّهين ، آخوند ملَّا محراب حكيم [1] - عليه الرّحمة - را چون قائل به وحدت واجب الوجود بود ، لازم ، و تبرّى از حضرت كليم - على نبيّنا و آله و عليه السلام - را هم چون پيغمبر يهوديان است واجب مىشمردند ، و حتى به واسطهء اشتراك در اسم گاهى نسبت به ساحت

[1] . حكيم و عارف معروف كه در قرن 12 هجرى مىزيست و در درس اسماعيل خواجوئى مازندرانى و آقا محمد بيد آبادى در اصفهان شركت مىكرد . به دليل اعتقاد به وحدت وجود در اين شهر تكفير شد و به ناچار به كربلا عزيمت كرد و عزلت گزيد و در سال 1197 در گذشت . ( ر . ك : محمد باقر خوانسارى ، روضات الجنات ، ج 1 ، ص 128 ، ريحانة الادب ، ج 5 ، ص 385 ) .

97