حكايت از « تنافى مرجعيت با رجل سياسى بودن » دارد كه با شرائط مرجعيت در يكصد سال گذشته و پس از نهضت تنباكو بويژه در عراق منطبق نيست .
بسيارى از مراجع اين دوره حضور در عرصه هاى سياسى - اجتماعى را وظيفهء خويش دانسته و در دفاع از مبانى دين و حريم امت اسلامى ترديدى به خود راه نمىدادند .
3 . از اين رو ، احتمال اينكه سرنوشت مشروطه در ايران و حوادث غير مترقبه‌اى چون شهادت شيخ فضل اللَّه نورى كه بر اثر نفوذ بيگانگان و خوش رقصى بيگانه پرستان رخ داد و روحانيت به كلَّى از صحنه خارج شد و مشروطه‌اى بر خلاف نظر رهبران مشروطه تحقق يافت ، علت اصلى جمع آورى كتابى باشد كه در حقيقت با هدف تحكيم پايه هاى نظام مشروطه نگاشته شده بود . اما با سرنوشت مشروطه ، جمع آورى كتاب مىتوانست اين اثر را داشته باشد كه قدرت طلبان و آزاديخواهان غربزده با استناد به آثارى از اين قبيل مستظهر به حمايت علما نباشند و اين نكتهء بسيار مهمى است كه حاكى از هوشيارى مؤلف است . فقيه وارسته‌اى چون نائينى كه با احساس مسئوليت اين اثر را تأليف كرد ، ولى در همان ايام با حادثه ناگوار اعدام نورى و انحراف مشروطه روبرو شد ، [1] چنانكه كتابش را جمع آورى كند تا استبداد پيشگان جديد از آن سوء استفاده نكنند ، دور از انتظار نيست ، هر چند كتاب او حاوى مباحثى فراتر از مشروطه است .
على رغم بى ميلى مؤلف نسبت به نشر اين اثر پس از به وجود آمدن شرائط جديد ، چاپ دوم آن در تهران در چنين شرائطى به سال 1328 ه ، خود شاهدى بر فراهم بودن زمينه هاى سوء استفاده است . در شرائطى كه رهبران مشروطه و علما و روحانيان از مشروطه روگردان شده و منزوى گشته‌اند ،

[1] اين اثر در ربيع الاول سال 1327 ه . ق به پايان رسيد و در همين سال در بغداد به چاپ رسيد . شيخ فضل اللَّه نورى نيز در 13 رجب همين سال در تهران به شهادت رسيد . ( ر . ك : ناظم الاسلام كرمانى ، تاريخ بيدارى ايرانيان ، ج 2 ، ص 535 ) .

22