إسم الكتاب : تنبيه الأمة وتنزيه الملة ( عدد الصفحات : 175)

تنبيه الامة را در رود فرات ريخت يا در آتش سوزاند » [1] و يا اينكه « چون مؤلف اين كتاب را با مقام و موقعيت خود در عرصهء مرجعيت منافى ديد ، اقدام به جمع آورى آن نمود » [2] و يا اينكه « چون نائينى احساس كرد با وجود اين كتاب دشمنان او كه مخالفان مشروطه بودند ، او را زعيم سياسى مىشمارند نه زغيم دينى » [3] همگى يا اخبارى بدون شاهد و مدركاند و يا صرفا تحليلهايى غير واقعى به نظر مىرسند . چنانكه نسبت دادن جمع آورى اين كتاب به دشمنان مشروطه نيز گمانى بيش نبوده و چندان بر واقعيات منطبق نيست .
در اين باره فقط به ياد آورى چند نكته بسنده مىكنيم :
1 . « اقدام به جمع آورى كتاب از سوى مؤلف » على رغم آنكه توسط يكى از فرزندان ايشان در سالهاى اخير به شدّت تكذيب شده و اظهار نموده‌اند كه اين داستان را در ايران شنيده‌اند ، [4] با شواهد متعددى كه دارد دور از واقعيت نيست . گذشته از اينكه سيد محسن امين و محمد حرز الدين اين مطلب را مطرح كرده‌اند ، عبد الهادى حائرى به نقل از فرزند ارشد مؤلف كه شاگرد وى نيز بوده ، اين مطلب را نقل كرده است . [5] البته نسبت به جزئياتى كه در اين زمينه گفته شده ، نمىتوان اطمينان پيدا كرد ، اما اصل اين اقدام از مؤلف فقيه آن دور از انتظار نيست .
2 . پاره‌اى از انگيزه هايى كه براى اين اقدام بر شمرده‌اند ، هم با مقام و منزلت معنوى مؤلف و هم با واقعيات عصر او ناسازگار مىنمايد . اينكه او براى اشتهار به « رجل دينى بودن » و رسيدن به مرجعيت چنين اقدامى كرده باشد ، علاوه بر آن كه با مقام معنوى و زهد و وارستگى او از دنيا منافات دارد ،

[1] . حسن شايگان ، مجلهء فرهنگ و توسعه ، ش 29 - 30 ، مقاله « مليّت ، حريت ، عدالت ، مدنيّت » .
[2] . عبد الهادى حائرى ، تشيع و مشروطيت ، ص 220 .
[3] . على خاقانى ، شعراء الغرىّ ، ج 4 ، ص 301 .
[4] . مجلهء حوزه ، ش 77 - 76 ، ص 20 و 21 .
[5] . تشيع و مشروطيت ، ص 220 .

21