نصّ آيات و اخبار سابقه - را ، چه به مساعدت و همدستى با فراعنه و ظالمين باشد ، و يا به سكوت و ترك نصرت و خذلان حق به صورت اعانت بر حفظ دين و به حساب تورّع و احتياط از شبهات ، به خرج توان داد ؛ لهذا در اين جزء زمان كه بحمد اللَّه چشم و گوش ملَّت باز و به اين امراض مزمنهء مهلكهء نوع پى برده ، آزادى از اين استعبادات را اندكى برخورده‌اند ، ان شاء اللَّه هر دو رشتهء استبداد دينى بى اثر خواهد بود ، بلكه به مقتضاى حديث مأثور : « يعرف الرّجال بالحقّ لا الحقّ بالرّجال » [1] ، كه مفادش از مستقلات عقليّه و موجب تماميّت حجّت و عدم معذوريت است . اين ظالم پرستى چه به همدستى باشد يا به عدم موافقت در سلب صفات خاصّهء الهيّه - عزّ اسمه - از ظالمين ، على كلّ تقدير كاشف از مكنونات سرائر و اين تقابل حقّ و باطل فى الحقيقة محك امتحان است ، قال عزّ من قائل * ( أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا يُفْتَنُونَ وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ ا للهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكاذِبِينَ ) * [2] .

[1] . مجلسى ، بحار الأنوار ، ج 6 ، ص 179 ؛ امام على عليه السّلام خطاب به حارث همدانى فرمود : « إنّ دين اللَّه لا يعرف بالرّجال بل بآية الحقّ فاعرف الحقّ تعرف اهله » يعنى دين خدا با مردان شناخته نمىشود ، بلكه با نشانهء حق شناخته مىشود ، پس حق را بشناس تا اهل حق را بشناسى . شبيه اين مطلب را در پاسخ به حارث بن حوط از امام على عليه السّلام نقل كرده‌اند كه وقتى در جنگ جمل با تعجب از حضرت پرسيد كه آيا مىتوان اصحاب جمل را گمراه دانست ؟ حضرت فرمود : تو حق را نشناختى تا اهلش را بشناسى و باطل را نشناختى تا اهلش را تشخيص دهى . ( ر . ك : نهج البلاغه ، حكمت 262 ) .
[2] . عنكبوت ، آيات 2 و 3 « آيا مردم گمان كردند همين كه بگويند : ايمان آورديم ، به حال خود رها مىشوند و آزمايش نخواهند شد ؟ ما كسانى را كه پيش از آنان بودند آزموديم ، بايد علم خدا دربارهء كسانى كه راست مىگويند و كسانى كه دروغ مىگويند ، تحقق يابد » .

163