نقل كرده‌اند كه شيخ حسن كربلائى دوست و هم بحث قديمى نائينى - تاريخ دخانيه - را به توصيهء ميرزاى نائينى در تشريح نهضت اسلامى تنباكو نگاشت . [1] اين مطلب گذشته از اينكه نشانگر حضور نائينى در عرصه هاى سياسى - اجتماعى است ، از هوشيارى او حكايت دارد كه تاريخ صادقانهء اين نهضت عظيم به رهبرى مرجعيت شيعه به قلم يكى از علماى وارسته و شاگردان رهبرى نهضت نگاشته شود و از تحريف قدرت طلبان و قلم به مزدان مصون بماند .
در نهضت تنباكو در كنار ميرزاى شيرازى ، در نهضت مشروطه در كنار آخوند خراسانى ، در جهاد بر ضد بيگانگان در كنار عبد اللَّه مازندرانى و در نهضت اسلامى ملَّت عراق ، همگام با سيد ابو الحسن اصفهانى بود .
پس از اعلان مشروطيت در ايران ، او را بزرگترين حاميان مشروطه شمرده‌اند كه با تأليف كتاب مشهور و ارزندهء « تنبيه الأمّة و تنزيه الملَّة » ، كه مورد تأييد رهبران مشروطه آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و ملَّا عبد اللَّه مازندرانى قرار گرفت ، سهم وافرى در اين نهضت ايفا كرد . تأليف اين اثر در شرائط دشوار آن روز از يك سو در ميان مسلمانان پشتوانه‌اى نظرى براى مشروطه بشمار مىآمد ، به گونه‌اى كه شخصيتى چون شهيد مرتضى مطهرى فارغ از ماجراى مشروطه دربارهء جايگاه اين اثر مىنويسد :
« انصاف اين است كه تفسير دقيق از توحيد عملى اجتماعى و سياسى اسلام را هيچكس به خوبى علَّامه بزرگ و مجتهد سترگ ميرزا محمد حسين نائينى « قدس سره » توأم با استدلالها و استشهادهاى متقن از قرآن و نهج البلاغه در كتاب ذى قيمت تنبيه الأمّة و تنزيه الملَّة بيان نكرده است » . [2]

[1] شيخ حسن اصفهانى كربلايى ، تاريخ دخانيه ، به كوشش رسول جعفريان ، در مقدمه از قول آية اللَّه سيد محمد حسينى همدانى داماد ميرزاى نائينى نقل كرده است .
[2] . شهيد مرتضى مطهرى ، نهضتهاى اسلامى در صد سالهء اخير ، ص 42 .

16