اجتماعى - سياسى او مرهون آن است ، « رساله تنبيه الأمة و تنزيه الملَّة » است كه برخى نام آن را « تنبيه الأمّة و تنزيه الملَّة فى لزوم مشروطية الدولة المنتخبة لتقليل الظلم على أفراد الأمّة و ترقية المجتمع » ثبت كرده‌اند . [1] گرچه محتواى كتاب به همين منظور نوشته شده ، اما مؤلف محقق كتاب نام آن را « تنبيه الأمّة و تنزيه الملَّة » نهاده است . اين اثر به زبان فارسى ولى با قلمى فقيهانه و عالمانه نگاشته شده است . [2] با توجه به اشتهار اين اثر و شواهد فراوانى كه بر تأليف آن توسط علامه نائينى وجود دارد ، اظهار ترديد برخى [3] در اين زمينه بى اساس بوده و مسأله روشنتر از آن است كه نيازمند ذكر شواهد باشد . بسيارى از شاگردان نائينى كه دربارهء استاد سخن گفته‌اند ، از تأليف اين اثر در عصر مشروطه ذكرى به ميان آورده‌اند .
سرنوشت « تنبيه الأمّة و تنزيه الملَّة » يكى از نكات قابل توجه دربارهء اين كتاب ، نظر مؤلف آن بر جمع آورى نسخ آن در بازار است . [4] اينكه بعضى از مستشرقين « نفى نگارش تنبيه الامه و طرد آن » را به عنوان يكى از عوارض شهادت شيخ فضل اللَّه نورى به مؤلف نسبت داده‌اند ، [5] و اينكه « نائينى تحت شرائط و عوارض بعدى مسوّده هاى

[1] . مدرس تبريزى ، ريحانة الادب ، ج 4 ، ص 162 .
[2] . متأسفانه افراد بى اطلاع اصل كتاب را به زبان عربى دانسته‌اند كه مرحوم طالقانى به ترجمهء آن مبادرت كرده است ! ( ر . ك : صادق زيبا كلام ، سنت و مدرنيته ، ص 489 ) .
[3] . كاظم روحانى ، نامهء انجمن كتابداران ايران ، دوره دهم ، ش 10 ، ص 236 ( به نقل از موسى نجفى ، مجلهء مسجد ، ش 18 ، ص 39 ) .
[4] . سيد محسن امين ، اعيان الشيعه ، ج 6 ، ص 55 ؛ محمد حرز الدين ، معارف الرجال ، ج 1 ، ص 287 .
[5] حامد الگار ، دين و دولت در ايران ، نقش علما در دورهء قاجار ، ترجمهء ابو القاسم سرّى ، ص 379 .

20