الله انفع من الموطإ « .
به عقيده بعضى از انديشمندان : « موطأ اولين كتاب جامعه اهل سنت است كه در علم حديث تدوين شد . » همو مىگويد : « مالك به دستور منصور دوانقى ( 136 - 158 ) آن را تأليف نمود . » ولى به عقيده برخى از صاحب نظران ، اولين كسى كه براى تدوين حديث اقدام نموده ابو بكر بن حزم است . بخارى در صحيح خود ( ج 1 ، باب كيف يقبض العلم ) مىگويد : « عمر بن عبد العزيز به ابو بكر بن حزم كه از طرف او حاكم مدينه بود دستور نوشتن حديث را صادر نمود و از كهنه شدن و از بين رفتن احاديث اظهار نگرانى نمود . » بعضى از بزرگان جامعه اهل سنت مانند علامه جلال الدين سيوطى در تدريب الراوى ( ص 40 ) و مؤلف توانا ابن حجر در فتح البارى ( ج 1 ، ص 204 ) و علامه عسقلانى در ارشاد السارى ( ج 1 ، ص 7 ) نامه عمر بن عبد العزيز را نقل نموده‌اند و آن را تاريخ كتابت حديث قرار داده‌اند كه به سال 99 / 101 هجرى قمرى است ، زيرا خلافت او در اين زمان به وقوع پيوست .
به هر حال بعضى از دانشمندان اين نظر را نمىپذيرند و براى تاييد نظر خود مىگويند :
الف - مدت خلافت عمر بن عبد العزيز دو سال و پنج ماه بوده است .
ب - تاريخ صدور فرمان او براى تدوين حديث معلوم نشده كه در اوايل خلافت او بوده يا در آخرش .
ج - چيزى كه نشانگر اين باشد كه ابن حزم امر خليفه را امتثال كرده باشد در بين نيست و نيز كتابى در حديث از ابن حزم ديده نشده است . .
د - اگر اين نظر درست باشد ، چرا گروهى از بزرگان مورخين ، تدوين حديث را در اواخر قرن دوم هجرى مىدانند ، از آن جمله حافظ ذهبى است كه مىگويد : « سنن و فروع براى اولين بار پس از انقراض امويان و انتقال خلافت به عباسيان بوده است . . » پس دليلى بر اين كه حديث در زمان عمر بن عبد العزيز تدوين شده در دست نمىباشد .
به نظر علامهء بزرگ فريد وجدى در دائرة المعارف ( ماده حدث ) نيز اولين مؤلف حديث مالك است . ابن حجر اگر چه در فتح البارى ( ج 1 ، ص 204 ) نامه عبد العزيز را به ابو بكر بن حزم تاريخ تدوين حديث قائل شده است ، ولى در هدى السارى ( ج 1 ، ص 4 ) ربيع بن صبيح و در فتح البارى ( ج 1 ، ص 218 ) شهاب زهرى را معرفى كرده است و علامه

70