إسم الكتاب : ادوار فقه و كيفيت بيان آن ( فارسي ) ( عدد الصفحات : 505)

از جايگاه و مقام ويژه اى برخوردار بود ، و شاگردانش او را بالاتر از اين مىديدند كه بخواهند نظرياتش را مورد انتقاد قرار دهند ، و آراى شيخ آن چنان مقدس جلوه مىكرد كه كسى در برابر آن به خود اجازهء نقد و اعتراض نمىداد .
شيخ حسن بن زين الدين در كتاب « معالم » پيغمبر صلى از پدرش نقل مىكند كه : « اكثر فقهاى پس از شيخ ، از آنجا كه به او اعتقاد و حسن ظن داشتند ، در فتاوى از او تقليد مىكردند » . و هم چنين از « حمصى » كه آن دوره را نقل كرده روايت شده است پيغمبر صلى : « شيعه در اين دوره هر گز مفتى نداشت . و همه روايتگر و ناقل افكار ديگران بودند » . يعنى كار سترگ شيخ به جاى آن كه واكنش عميقى در جامعهء علمى به جا گذارد و در بررسى مسائل و مشكلات مؤثر افتد و ديگران را به رشد انديشهء فقهى رهنمون شود ، در هاله اى از احساسات و عواطف گرفتار شد ، و جنبهء تقدسى آن بر بعد علمى و فرهنگىاش پيشى جست ، به اين حد كه يكى از اصحاب سخن از خوابى به ميان مىآورد كه امير المؤمنين ( ع ) در عالم رؤيا به صحت تمامى اقوال شيخ در كتاب « نهايه » گواهى داده است و اين دليل عمق نفوذ فكرى شيخ در ضمير فقهاى آن دوره است .
سند ديگرى كه حاكى از احوال حاكم بر جامعهء فرهنگى آن دوره است ، گفتار محمد بن ادريس در مقدمهء كتاب « سرائر » است :
« چون مشاهده كردم كه عالمان روزگار از فراگيرى شريعت محمدى و احكام اسلامى شانه خالى مىكنند ، و با آن چه نمىدانند به مخالفت مىپردازند ، و دانسته‌هاى خود را به هدر مىدهند ، و چون ديدم كه پير سال خوردهء اين دوره را چنان غفلت فرا گرفته و زمام خود را به نادانى و جهالت سپرده و امانتهاى زمان را ضايع كرده و در آموختن علوم لازم و ضرورى سستى مىكند كه گويا در همان روز زاده شده است . . و چون ديدم كه علم و دانش به ابتذال كشيده شده و ميدان علم خالى از تاخت و تاز است ، با تلاش و كوششى جانكاه به جبران باقى مانده‌ها پرداختيم » .
ابن ادريس فقيه نوآورى بود كه در اين دوره با نقشى سازنده به پايدارى در برابر ركود و ايستايى فقه برخاست ، و روح نوينى در كالبد فقه اسلامى دميد . و در زمان او ركودى كه بر فقه عارض گشته بود پايان پذيرفت . و با ظهور او شيوه‌هاى بحث دگرگون شد و استدلال در مسائل فقهى به اسلوبى استدلالى روى آورد و ابواب جديدى در فقه گشوده شد ، در حالى كه پيش از آن هر گز اين چنين نبود . و اين دگرگونى بنيادى در شيوه و روش

48