مىدهد ، به ادله هر مسأله اشاره مىكند و آن را به طور نسبى تنقيح مىنمايد .
ديگر كتاب « خلاف » است كه به شيوه كتابهاى ديگرش نگارش يافته ، ولى اين مزيت را دارد كه فروع و مسائلى را كه در بارهء آن ميان شيعه ، حنيفه ، شافعيه ، مالكيه و حنبليه اختلاف شده است مورد مو شكافى قرار مىدهد و نظريه خود را طبق مذهب شيعهء اماميه با ذكر دليل بيان مىكند .
شايد يكى از بهترين اسناد تاريخى كه نشانگر چگونگى زمان قبل از شيخ طوسى است - كه در آن دوره ، فروع مورد بررسى قرار نمىگرفته و اين شيخ بود كه به اين كار دست يازيده است - بيانى است كه در مقدمه كتاب « مبسوط » مسطور است :
« من همواره از فقهاى مخالف كه خود را به علم فروع منتسب مىدانند مىشنوم كه فقه شيعه را از اين جهت كه فروع و مسائل اندكى را بررسى كرده مورد تحقير قرار مىدهند . . » اين بيان به تعبير شهيد آية الله صدر ( تغمده الله برحمته و أسكنه الفسيح من جنته ) يكى از سندهاى مهم تاريخى است كه گوياى چگونگى مراحل آغاز پيدايى انديشه فقهى است كه شريعت اسلام آن مراحل را پشت سر گذاشته و در خلال آن رشد كرده تا اين كه نوابغى چون شيخ طوسى را تربيت كرده تا فقه شيعه را به صورت گسترده و ژرفى مطرح سازند . از سخن شهيد صدر فهميده مىشود كه بحث فقهى رايج در زمان شيخ كه او را در تنگنا قرار داده بود ، غالبا به عرضهء برداشتهاى مستقيم از ظواهر روايات ائمه ( ع ) كه شيخ طوسى اينها را اصول مسائل ناميده بود اكتفا مىكرد ، آنها مقيد بودند كه عين الفاظ حديث را نقل كنند و از اين رو بحث سريع و مستعجلى ارائه مىدادند و مجالى براى ابداع و ژرف انديشى نبود . كتاب مبسوط تلاشى موفق و بزرگ بود كه شيوه‌هاى بحث فقهى را از آن محدودهء تنگ نقل اصول مسائل به قلمرو وسيعى سوق داد تا فقيه بتواند به تفريع و تفصيل و مقارنهء بين احكام و تطبيق قواعد كلى بپردازد ، و در پرتو برداشتهاى مستقيم خود از روايات احكام مسائل گوناگون را دريابد .
به هر حال انديشهء فقهى از دورهء اكتفاى بر اصول مسائل و پافشارى بر نقل متن احاديث به مرحلهء تفريع ، يعنى ارجاع فروع به اصول و تطبيق قواعد كلى بر مصاديق گام نهاد ، و اين مهم به دست با كفايت شيخ مجدد محمد بن حسن طوسى ( قدس سره ) به انجام رسيد .

46