بوده و هست .
عوامل چندى در اين تكامل علمى مؤثرند ، كه استقصاى همهء آن عوامل نياز به تحقيق و پژوهشى گسترده و همه جانبه و تخصصى دارد ، و اين نوشته مدعى آن نيست .
آن چه در نگاه سطحى و نخستين ، معمولا افكار بسيط را به خود جلب كرده و مىكند ، نام نوابغ و انسانهاى پر استعدادى است كه با نبوغ و استعداد خود ، طفل نو پاى دانش بشرى را گامى به جلو رانده و مرحله اى نوين را پى افكنده‌اند . ولى كمتر ديده مىشود كه در كنار نام اين نامداران و انديشمندان ، شرايط و زمينه‌هاى رشد و تبلور نبوغ و نوآوريهاى آنان تحليل و بررسى شده باشد . از اين رو تاريخ علوم ، انباشته از نامداران و نوابغ و نوآوران است ، بىآن كه تحليلى از شرايط رشد و ظهور آنان به دست دهد ! شكى نيست كه در هر عصر و محيطى و در ميان هر ملتى بارها و بارها ، افراد پر استعداد و قابل رشد و تكامل ، قدم در عرصه وجود نهاده‌اند ، ولى بيشتر آنان به دليل نامساعد بودن شرايط رشد و فقدان زمينه‌هاى مناسب ، چون بذرى افتاده در شوره زار ، ناكام و بىثمر مانده‌اند .
پس بيش از آن كه « دانش » از چشمه سار نبوغ معدود مردان پر استعداد ، سيراب گشته و رشد يافته باشد ، از مساعد بودن شرايط رشد هزاران انديشه بالقوه نيرومند و خلاق ، زيان ديده و رنج برده و نحيف گشته است .
چه شايسته بود كه مشتاقان دانش و تكامل ، به جاى ترسيم چهره‌هاى اندك نوابغ ، و دست كم در كنار آن ، به تبيين شرايط تكامل و زمينه‌هاى رشد آنان مىپرداختند ، تا در مقايسه با آنها ، شرايط نامساعد و زمينه‌هاى منفى ، شناسايى شده ، و راه براى رشد و تكامل همهء انديشه‌هاى بالقوه نيرومند جوامع مختلف ، بازگردد .
سخن را تا اينجا كلى آورديم ، ولى آن چه تجربه نويسنده اقتضا دارد ، اين است كه توضيح و تبيين اين واقعيت را در زمينه رشد و بالندگى علمى ، حوزه‌هاى علمى ، حوزه‌هاى دينى پى گيرد .
گر چه دانشگاه و اصولا نظام فرهنگى جامعه ما هم چون حوزه‌هاى دينى ، در نكته اى كه هم اكنون يادآور شديم مشتركند ، و همه آنها نياز به بازنگرى و بازسازى دارند ولى هر كدام به لحاظ موضوع و نيز به لحاظ ساختار آموزشى و فرهنگى و منابع و فرهنگ اخلاقى و اجتماعى حاكم بر آن ، نياز به نگرشى مجزا دارد .
اكنون كه بيش از شانزده سال از انقلاب اسلامى مىگذرد و جامعه اسلامى قدم در

454