اينك به بررسى كوتاه ادوار بيان فقه مىپردازيم :
< فهرس الموضوعات > زمان ائمه < / فهرس الموضوعات > زمان ائمه در روزگار ائمه ( ع ) كه دومين دوره از ادوار بيان فقه به شمار مىرود اين مسأله در پاسخ آنان به سؤالات مردم ديده مىشود . چنانكه در روايت موسى بن اكيل و داود بن حصين و مقبولهء عمر بن حنظله ( وسائل ، ج 18 ، باب 9 ، از ابواب صفات قاضى ) ملاحظه مىشود . ولى اين اختصاص به باب قضاوت دارد .
< فهرس الموضوعات > ابتداى عصر غيبت كبرى < / فهرس الموضوعات > ابتداى عصر غيبت كبرى در آغاز غيبت كبرى ( 329 ه ) ، اين مسأله بين بعضى از فقيهان مطرح بود و اختلاف نظر وجود داشت . بدين گونه كه برخى قائل به تعيين تقليد از اعلم ، و برخى قائل به تخيير از اعلم و غير اعلم بودند .
بهترين سند تاريخى در اين زمينه ، كلام سيد مرتضى علم الهدى ( 355 - 437 ) در الذريعه ( ج 2 ، ص 801 ) است . وى نخست مسأله را مطرح مىكند ، سپس اقوال ديگران را بيان مىنمايد ، آنگاه مىگويد : « گزينش اعلم براى تقليد اولى است . » اينك متن گفتار سيد مرتضى را كه پس از بيان شرايط مفتى آورده است نقل مىكنيم :
« و لا شبهه فى ان هذه الصفات اذا كانت ليست عند المستفتى الا لعالم واحد فى البلد ، لزمه استفتائه تعينا ، و اذا كانت لجماعة هم متساوون كان مخيرا ، و ان كان بعضهم عنده اعلم من بعض او اورع او ادين ، فقد اختلفوا . فمنهم من جعله مخيرا ، و منهم من أوجب ان يستفتى المقدم فى العلم و الدين و هو اولى ، لان الثقة هاهنا اقرب و أوكد ، و الاصول كلها بذلك شاهدة : چنانچه » مقلد « ، در شهر و وطن خود اين صفات و شرايط را ( كه در مفتى معتبر است ) ، بجز در يك عالم نبيند ، بدون شك تقليد از آن عالم بر او متعين مىشود . و اگر به طور مساوى و يكسان آن صفات را در چند نفر ملاحظه كند ، مىتواند از هر يك تقليد و استفتا نمايد . و اگر فردى از ديگران عالمتر يا پرهيزكارتر يا دين دارتر باشد ، در اين مورد اختلاف رأى وجود دارد . بعضى او را مخير دانسته و بعضى تقليد از اعلم و دين دارتر را واجب شمرده‌اند . و اين قول اولى است ، زيرا كه اعتماد و اطمينان بدان بيشتر و تمام اصول بر آن شاهد و گواه است . »

302