د - كتب فقهى ما بر همان معنايى مبتنى است كه نزد اهل تفسير و اصول و . .
معروف است ، و فقها براى كلمهء فقه معناى مستقل ديگرى ارائه نداده‌اند ، و هر چه هست همان مفهوم مصطلح و مشهور است .
ه - بحث ما پيرامون ادوار مختلف معناى لغوى كلمهء فقه نبوده تا بخواهد تمام معانى لغوى آن را استقصاء كند ، و پر واضح است كه انتقاد ، خواه توضيحى باشد و خواه غير آن بايد در رابطه با مطالبى باشد كه هدف نويسنده به آن بستگى دارد . حال آن كه هيچ يك از معانى لغوى فقه ، چه معنايى كه ايشان ذكر كرده‌اند و چه معنايى كه نويسنده آورده است و چه تفسيرى كه فقيه بزرگوار مرحوم مقداد بن عبد الله سيورى حلى در كتاب نضد القواعد بيان كرده و فقه را عبارت از آشنايى به طريق آخرت دانسته ، دخالتى در موضوع بحث ندارد ، و ربطى به هدف ما پيدا نمىكند .
2 - اما در اين مورد كه فقه از چه زمانى بر معناى اصطلاحى آن كه علم به احكام شرعى فرعى است اطلاق شده ، در پاسخ مىگوييم بعد از هجرت رسول خدا ، از مكه مكرمه به مدينه زيرا معظم آيات حكام فرعى عملى در مدينه فرود آمد .
3 - اما در اين مورد كه ابن جنيد عمل به قياس مىكرد ، و در عين حال مرحوم شيخ مفيد دنبالهء راه او را گرفت ، چند نكته حائز اهميت است :
الف - عمل ابن جنيد به قياس به طور قطعى و مسلم ثابت نيست ، و ممكن است اين نسبت از سخن علامه بزرگوار مرحوم سيد محمد معد در بارهء كتاب فقهى او « تهذيب الشيعة فى احكام الشريعه » سرچشمه گرفته باشد . سيد معد در تعريف و تمجيد از كتاب ابن جنيد مىگويد : « بعد از آن كه اين كتاب در دسترس من قرار گرفت آن را به طور كامل بررسى نمودم و معتقدم كه در جهان تشيع كتابى بهتر و رساتر و خوش بيانتر از آن نديده‌ام ، مؤلف در اين كتاب اصول و فروع و مسائل فقهى را به گونهء مستوفى مورد بحث قرار داده و مسائل مورد خلاف را بيان كرده ، و استدلالهاى شيعه و مخالفين را بازگو نموده است . » محتمل است كه جملهء اخير در كلام سيد معد ، باعث انتساب عمل به قياس ، به ابن جنيد شده باشد ، ولى بايد دانست كه از اين راه نمىتوان چنين امرى را به او نسبت داد ، و استدلال در مقام بحث فقهى و اجتهادى و بيان نظر مخالفين كه عمل به قياس مىكردند هر گز بيانگر اين مطلب نيست كه او نيز در استنباط و استخراج احكام الهى

20