وى هميشه در بياناتشان از جمود گرايان ، كوته نظران ، قشرى نگران و مقدس نمايان گله مند بودند و احساس مىكردند كه فقه اجتهادى نياز به تحول همه جانبه دارد . بدين جهت با تأكيد و اصرار فقه اجتهادى را وارد مرحله جديد نمودند .
نكته جالب توجه در اين مورد اين است كه او با نظريه افراطگرايان كه از راه رأى و تفكر شخصى و يا منابع غير معتبر احكام حوادث واقعه را استنباط مىكردند ، مخالف بودند ، همان گونه كه با نظريه تفريط گرايان كه بر ظاهر الفاظ عناصر خاصه استنباط در مقام حكم بسنده مىكردند ، مخالف بودند ، هنر ايشان در اين بود نه مانند جمودگرايان و قشريان كه از پاسخگويى در برابر حوادث واقعه سر باز مىزنند و نه مانند متهوران و ناآگاهان از راههاى غير مبتنى بر منابع معتبر شرعى ، حكمى را بيان مىداشته‌اند .
فقيه راستين در ادامه نگرش به مسأله فقه و اجتهاد و مباحث حوزوى آن ، شايسته است كه نگاهى نيز به برخى ابعاد ضرورى « فقهاى راستين » داشته باشيم . فقيه راستين آن فقيهى است كه در احياى جوامع اسلامى و پديد آوردن زمينه‌هاى عملى فقه اسلام و هم چنين رشد و شكوفايى آن كوشا و در كنار اين همه از جهت فضايل اخلاقى ، بلندى طبع ، كرامت نفس ، زمان شناسى ، انسان شناسى و تدبير و مديريت صحيح و حسن اداره برخوردار باشد .
چنين فقيهى مىتواند الگوى رشد فقيهان حوزه‌هاى علميه باشد .
فقيهان در نظام اسلامى - حتى در آن ممالكى كه حاكميت عليه آنان باشد - در عمق روند جريانهاى اجتماعى ، نقش كمترى از حكام ندارند . زيرا حيات معنوى و عبادى جامعه اسلامى در پرتو فقه اسلامى تداوم مىيابد و حاملان فقه ، فقيهانى هستند كه مىبايست احكام كلى شريعت را بر فروع تطبيق دهند . و گاه حتى موضوعات مهم سياسى - اجتماعى را براى مردم باز گويند .
قوت و ضعف حضور و حاكميت فقها نسبت به مسائل جارى جوامع اسلامى در طول تاريخ ، در موارد بسيارى ، به بينشها و موضع گيريها و توان و تدبير اجتماعى و سياسى و دينى فقيهان ، باز مىگردد .
هر گاه فقيهى از بينش قوى اجتماعى ، سياسى و جامعه شناسى عصر خويش برخوردار بوده و شجاعت جهاد و مبارزه را داشته است ، حاكميتهاى غير اسلامى تضعيف شده و

495