اجتهاد در ابعاد تاريخى ، سياسى و فرهنگى و . . اسلام صورت پذيرد . كار بايسته اى بايد در حيطه مسائل و موضوعات فقه اصطلاحى موجود صورت پذيرد .
ما در اين نوشته به تذكارى در بارهء نكته نخست بسنده كرده ، به تفصيل نكته دوم خواهيم پرداخت . و واژه فقه را در بخش آينده بحث در معناى اصطلاحى رايج آن مورد نظر قرار خواهيم داد .
جهان شمولى فقه از آنجا كه منابع فقه ، زاده عقل و تجربه محدود و سليقه‌هاى گونه گون انسان نيست بلكه متكى بر مبدأ وحى است ، مىتواند منبعى جاويد و همواره در جوشش و حيات بوده و چون ابر گسترده اى تمامى جغرافياى مدنى ، قومى ، سياسى و فرهنگى بشر را تحت پوشش قرار دهد .
قوانين بشرى از آن جهت محدود و متغير و ناپايدار است كه برد انديشه و قدرت فكر و نيروى تجزيه و تحليل رخ دادها و نيز ابزار شناخت او محدود مىباشد .
ولى منابع فقه اسلام كه ريشه در وحى دارد ، چون از سوى خداوند تنظيم گشته و خداوند به تمام ابعاد نيازهاى واقعى انسان احاطه داشته و در ترسيم آنها مواجه با هيچ كاستى نبوده ، آنها را به كاملترين و شايسته ترين وجه ممكن در اختيار انسان قرار داده است و بدين جهت است كه آنها در هر زمان و نزد هر قوم و نژادى تازگى دارد و گذشت زمان و تغيير نژادها و انسانها باعث كهنگى آن نمىشود .
اگر به راستى فقهاى اسلام فرصت مىيافتند و زمينه و شرايط فراهم بود و بنحو شايسته و گسترده و قانونمندترى روى اين منابع كار مىكردند ، نفس حقوق و فقه اسلامى ، مىتوانست از جلوه‌هاى اعجاز وحى و حقانيت اسلام باشد و علاوه بر مباحث كلامى و فلسفى كه معمولا به عنوان طرق كشف حقيقت دين و اصول عقيدتى آن به شمار مىآيد ، از حيات ، پويايى ، اقتدار و كارآيى فقه اسلام در طول تاريخ تحولات حيات بشر ، مىشد چنين پيامى را شنيد .
اما دريغ كه مشكل حاكميتهاى مستبد غير دينى كه در بيشتر مقاطع تاريخ دامن گير جوامع اسلامى بوده ، فرصت مناسب عملى را در ابعاد مختلف حكومتى ، قضايى ، حقوقى اقتصادى و . . فراهم نياورده و مانع كارى عميقتر و بايسته تر شده است .

477