علماى شيعه هم چنين به ضبط اسامى رجال و راويان احاديث اهتمام ورزيدند ، تا آن چه اصحاب ائمه ( ع ) نقل كرده‌اند مشخص شود ، و استنباط احكام تسهيل گردد ، و روايات مقبول و صحيح و موثق از اخبار مردود و ضعيف تميز داده شود تا بدان عمل گردد و از اين اجتناب شود .
بدون ترديد خدمتى كه فقها در اين دوره انجام دادند بس بزرگ و مهم بود و با هيچ امرى قابل مقايسه نيست ، زيرا آنان عناصر اصلى پاسدارى از بناى استوارى به شمار مىروند كه تا به امروز به صورت فقهى پويا و بالنده پايدار مانده است . همه از آثار گرانقدرشان بهره‌هاى فراوان برده‌اند ، و اگر تلاشهاى بىوقفه و مجاهدتهاى پيوستهء ايشان در اين راه نبود ، همگان در مسائل فقهى و احكام دينى و استنباط آن به درد سر مىافتادند .
شخصيتهاى علمى دورهء سوم 1 . يكى از استوانه‌هاى علمى اين مرحله ، عالم بزرگ شيعى و احياگر شريعت محمدى ، ابو عبد الله محمد بن محمد بن نعمان ، معروف به شيخ مفيد « قدس سره » ( 338 - 413 ه ق ) است . او بزرگترين پيشواى مذهبى زمان خود محسوب مىشد ، و در نقل حديث موثقترين افراد عصر خويش به شمار مىرفت ، و هيچ كس به اندازهء او با فقه ائمه ( ع ) آشنايى نداشت ، و همهء متأخرانش از وى بهره برده‌اند .
مرحوم شيخ طوسى در كتاب « فهرست » مىگويد : « شيخ مفيد فقيهى بود كه در فهم و درك مسائل فقهى بسى پيش رفته بود . وى نزديك به دويست جلد كتاب كوچك و بزرگ تأليف كرده است كه از ميان تأليفاتش در زمينهء فقه مىتوان دو كتاب » المقنعه « و » الاركان « را نام برد .
2 . انديشمند فرزانه و عالم بزرگ تشيع ، ابن ابى عقيل ، ابو محمد حسن بن على نعمانى حذاء ، معاصر كلينى ( م 328 ه ) ، و على بن بابويه پدر شيخ صدوق ( م 328 ه ) و ابن قولويه ( م 368 ه ) وى نخستين فردى است كه در اين دوره با كوشش بسيار فقه شيعه را در همهء ابعاد و جوانب مورد تهذيب قرار داده است و به تحقيق در علوم منقول شرعى پرداخت . به همين دليل در كتب فقهى از او و « ابن جنيد » تعبير به « قديمين » مىشود ، زيرا اين دو تن در تهذيب اجتهادى مسائل فقه از قدمت و سابقه بيشترى نسبت

42