انديشه‌هاى اجتهادى بلند اين مجتهد بزرگ چه آثار ويرانگرى را براى انديشه‌هاى جامد و خشك آنها به دنبال دارد . و بر همگان واضح است كه بر اساس همين افكار او و ابن ابى عقيل عمانى و تأييدات شيخ مفيد از شيوه آنها بوده است كه در زمان استاد كل وحيد بهبهانى ( قدس سره ) بنياد نظريات و انديشه‌هاى اخباريگرى ويران شد .
علامه محمد باقر خوانسارى در كتاب ارزشمندش روضات الجنات مىگويد : بنيانگذار اساس اجتهاد ، به گونه علمى و فنى ، حسن بن على ، معروف به ابن ابى عقيل عمانى . .
معاصر كلينى و پس از او محمد بن احمد بن جنيد اسكافى معاصر شيخ صدوق بود . [1] عالم بزرگ ، شيخ مفيد از هر دوى آنها تعليم ديده و استفاده كرده بود و به آن دو حسن نظر داشت و از شيوه آنها پيروى مىكرد . و اين امر از شيخ مفيد به شاگردانش سرايت كرد و افرادى نظير سيد مرتضى و شيخ طوسى و ديگر معاصران آنها در بارهء عظمت و بزرگى آنان مطالبى نوشتند كه از جملهء آنها مىتوان از علامه حلى نام برد .
تذكر دو نكته 1 - اگر چه شيخ مفيد ، اجتهاد را مورد نكوهش قرار مىداد و از آن منع مىكرد و خود در كتاب گرانقدر اوائل المقالات ، آن را به گونه صريح مذمت نموده است ، ولى بايد دانست كه مقصود او آن اجتهاد مصطلح امروزى نيست ، زيرا اجتهاد داراى دو معنى و مفهوم است .
الف : اجتهاد از راه منابع معتبر شرعى ( كتاب ، سنت ، اجماع و عقل ) كه در بينش اماميه مورد تأييد است .
ب : ( اجتهاد از راه رأى و تفكر شخصى و منابع غير معتبر قياس ، استحسان و امثال اينها ) كه مطابق با رأى و نظر علماى اهل سنت است .
و مقصود شيخ از اجتهاد ، اجتهاد به معناى دوم است كه در آن عصر بيشتر معمول و متداول بود ، نه اجتهاد به معناى اول كه در عصر ما مصطلح است . ما در بحث سير تاريخى اجتهاد و ادوار آن هر دو اجتهاد را به گونهء تفصيلى در كتاب مورد بررسى قرار داده‌ايم كه

[1] روضات الجنات ، محمد باقر خوانسارى ، ج 6 ، ص 146 .

384