بارى ، مسلمين در اين دوره به يادگيرى مسائل شرعى و فقهى خود ، اهميت خاصى مىدادند ، و براى همين منظور همواره به فقها مراجعه مىكردند و پاسخ مسائل و مشكلات شرعى و مذهبى خود را از ايشان جويا مىشدند . و آنان نيز با كمال تواضع و فروتنى مسائل را تا حد مقدور بيان مىنمودند . آن قدر از فقها پرسش به عمل مىآمد كه با جوابهاى ايشان كتاب مستقلى تنظيم مىشد ، كه از جمله مىتوان « جواهر الفقه » مرحوم قاضى بن براج و رساله‌هاى جنبلاتيه و حائريّه مرحوم شيخ طوسى را از دوره سوم نام برد .
مطالعه و بررسى در امر رساله‌هاى پرسش و پاسخ در طى ادوار مختلف بحث جداگانه اى را مىطلبد تا به طور مستوفى در مورد اين قبيل رساله‌ها كنكاش به عمل آيد ، و كيفيت تنظيم و تكوين هر يك به صورت مستقلى بيان شود . از اين رو در خاتمه اين مقاله بخشى را به بررسى اين نوع رساله‌ها اختصاص خواهيم داد .
دورهء چهارم اين مرحله از زمان علامه دهر مرحوم شيخ بهائى ( م 1031 ه . ق ) شروع مىشود . و تا زمان مرجعيت مرحوم شيخ اعظم انصارى ( م 1281 ه . ق ) به سال 1266 ادامه مىيابد . مردم در طول اين 235 سال براى حل مسائل شرعى و رفع مشكلات دينى و جهت آگاهى يافتن به وظايف عبادى خود به رساله‌هاى عمليهء موجود مراجعه مىكردند ، و اگر حكم مسأله مورد ابتلايى در رساله ذكر نشده بود و يا در فهم و درك آن به اشكال و ايرادى بر مىخوردند شخصا به مجتهد مورد تقليد خود مراجعه مىكردند و نسبت به آن مسأله آشنايى مىيافتند و يا توسط نامه از مجتهد استفتاء مىنمودند و از وى مىخواستند كه حكم شرعى مسأله را به طور كامل بيان كند .
براى آشنا شدن با ويژگيهاى اين دوره لازم است به چند نكته اشاره شود :
1 - عنوان « رساله عمليه » عنوانى است عام ، و به هر نوع مجموعه اى كه در آن مسائل و احكام دينى مورد ابتلاء مقلدين ذكر شده باشد اطلاق مىشود .
2 - در اين دوره رساله‌هاى مختلفى تدوين يافته است ، برخى از آنها نظير رسالهء « جامع عباسى » مرحوم شيخ بهائى و « احكام الشريعة » مرحوم مجلسى اول ، حاوى تمامى ابواب فقه از ابتداى بحث طهارت تا نهايت كتاب ديات است . و پاره اى از آنها تنها مسائل

234