ادامه يافت ، به چند بخش عمده تقسيم مىشود :
عصر امامان معصوم ( ع ) كه 249 سال طول كشيد .
زمان غيبت صغراى امام زمان ( عج ) كه نوّاب خاص حضرت ، متصدى بيان احكام بودند و 69 سال ادامه يافت .
قسمتى از زمان غيبت كبرى كه نواب عام امام ، يعنى فقهاى جامع الشرائط راهنمايى مردم را به عهده داشتند كه 131 سال دوام يافت . تمامى بخشهاى اين دوره به 449 سال مىرسد .
فقه اسلامى در همهء اين ساليان از راه نقل سنت و ذكر روايت بيان مىشده است ، و تنها تحولى كه در اين مدت رخ داده اين بوده است كه فقهاى عصر غيبت صغرى مانند شيخ كلينى ( م 328 ه . ق ) و ابن قولويه ( م 368 ه . ق ) و على بن بابويه قمى ، والد شيخ صدوق ( م 328 ه . ق ) « رحمهم الله » همگى در كتبى كه براى ارائه فتوا مىنوشتند روايات را درست به همان شيوهء زمان ائمه ( ع ) يعنى با ذكر اسناد و تمام خصوصيات ديگر ضبط مىكردند ، ولى پس از غيبت كبرى ، فقهاى شيعه نظير شيخ مفيد و سيد مرتضى و شيخ طوسى و . . در نقل حديث گر چه اصل متن و عين عبارات و الفاظ روايت را بازگو مىكردند و بى اندازه مىكوشيدند كه خللى در عبارت حديث پديد نيايد ، ولى اسناد آن را ناگفته مىگذاشتند ، كتابهاى فقه رضوى و مقنع مرحوم شيخ صدوق ( م 381 ه . ق ) نهايهء شيخ الطائفه از اين قبيل است ، شرح انگيزهء اين امر در پايان مبحث خواهد آمد .
متصديان بيان فقه در زمان ائمه ( ع ) در اين زمان ، خود ائمه ( عليهم السلام ) و برخى از اصحاب ايشان نظير زراره بن اعين ، محمد بن مسلم ، ابان بن تغلب ، ابو بصير و ديگر چهره‌هاى برجستهء ياران ائمه عهده دار اين مسئوليت بزرگ بودند ، و با كمال دقت مسائل فقهى و احكام دينى را براى مسلمين بازگو مىكردند . در برخى از موارد كه شيعيان پرسشى را از ائمه به عمل مىآوردند ، ائمه آنان را به اصحاب خويش ارجاع مىدادند ، كه مناسب است پاره اى از رواياتى را كه در اين مورد نقل شده ذكر كنيم :
1 - عبد الله بن ابى يعفور گويد : به امام صادق ( ع ) عرض كردم : چه بسا فردى از شيعيان نزد من مىآيد و سؤالى را مطرح مىكند و من پاسخ آن را نمىدانم ، و از طرفى براى من

225