و مكانهاى مختلف وضع كرده است ، و از همين ره گذر است كه انديشه‌هاى پاك و تابناك بشرى آن را مورد پذيرش قرار داده است . و هر چه زمان بگذرد و انديشهء بشريت تكامل يابد ، مجال ديگرى پديد مىآيد تا به وسيلهء علم فقه پرده از اسرار تازه اى كنار رود ، و احكام ارزنده اى در راستاى تكامل و پيشرفت بشرى عنوان شود ، و تشكيلات منسجم نوينى براى زندگى انسانها پىريزى گردد . قوانين فقهى پايه‌هاى زندگى عملى نو و تازه اى را براى انسان مىريزد كه بر اساس ساختار اجتماعى دقيقى استوار گشته ، و معيارهاى كاملى را براى هميارى و تعاون انسانها ارائه مىدهد ؛ چنانكه مسئوليت عبادى مردم در برابر خداوند را همپاى طرح تشكيلات سياسى جامعه مىنماياند .
قوانين فقهى اسلام از استوارترين شرايعى است كه از اجتماع مسلمين ، جامعه اى سالم و به دور از همهء مشكلات اجتماعى ، اقتصادى و سياسى مىسازد ، جامعه اى كه قانون و تشكيلات بر آن حكومت مىكند ، و ايمنى و خرسندى و اعتماد متقابل در ميان آحاد آن ديده مىشود . بنا بر اين فقه در راستاى معارف اسلامى داراى تأثير فراوانى بر جامعه است .
از همين رو ، انديشمندان و فرزانگان ، در هر نه مرحلهء علم فقه اهميت آن را دريافته ، و شب و روز در پاسدارى از اصول آن و اصلاح قواعد و تنظيم مدارك و ترتيب بخشها و فصول آن بىوقفه كوشيده‌اند . و هر يك به سهم خود كتابهاى ارزنده اى در بارهء مسائل آن تأليف و تصنيف كرده‌اند . و اين شيوه در مراحل و دوره‌هاى مختلف تا به امروز ادامه يافته است . در بحثهاى آينده پيرامون اين مطلب كاوش كافى صورت خواهد گرفت ؛ ان شاء الله .
تكامل علم فقه :
علم فقه از زمان پيدايش آن تا كنون تكامل بسزايى داشته است ، زيرا فقه يكى از علومى است كه با واقعيت زندگى مردم ارتباط داشته ، و وقايع داخلى و خارجى را مورد نظر قرار مىدهد ، چه ، فقه يعنى آشنايى با احكام الهى براى تعيين وظيفهء شرعى مردم . و علومى اين چنين پيوسته در پيشرفت و تكاملاند ، زيرا رابطه اى مستقيم با وظيفه و مسئوليت مردم دارند و اين وظيفه در زمانهاى مختلف تغيير مىكند و دگرگون مىشود ، و با پيشرفت امور اجتماعى و اقتصادى زندگى ، تكامل و تطور مىپذيرد . و پر واضح است كه تفاوت فراوانى ميان زندگى در صدر اسلام و زندگى كنونى ما وجود

10