بديهى است منفعت و صلاح اهل مكه ، كه كانون وحى و مشرق رسالت و مطلع ارشاد و هدايت هست ، در اين حكم ، چنان كه ابراهيم خواسته و خدا مستجاب ساخته ، كه * ( رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ . . ) * ملحوظ و تامين گرديده و هم آبادى اقتصادى جزيرة العرب در نتيجهء ورود افراد بىشمار از اكناف و اصقاع جهان و اقامهء سوق و رواج صدور و ورود كالا بى شك از اين حكم مهم مستفاد مىگردد و از اين دو فائده بالاتر پرورش و تربيت اخلاقى و علمى نيز در نتيجهء اين حكم براى عموم مردمان آن حدود بحصول مىرسد چه بر اثر تماس با مردم بلاد مختلف و كشورهاى متمدن اگر طبق آداب و سنن اسلامى در تمام شئون رفتار مىشد اخلاق ساكنين و مجاورين ، معتدل و معلوماتى گوناگون براى ايشان حاصل مىگرديد از همه مهمتر نتيجهء عمومى اين موضوع مىباشد چه همه ساله در مركز وحى و اشراق ، مهد الهام و ارشاد گروهى از شرق و غرب جهان از شمال و جنوب زمين و در يك مجتمع كه بناء آن بر پايهء وارستگى و از خود گذشتگى و توجه به عوالم صفا و وفا و خدمتگزارى و اشتعال به انوار ملكوتى و روحانيت و خداپرستى و نوعخواهى ، برادرى و برابرى بلكه مواسات نهاده شده است به دور هم جمع مىگردند در چنان زمينى مقدس با چنان حالى پاك و مهذب ، در چنان وضعى سوخته جان و افروخته دل ، با هم آشنا و مرتبط بلكه يكتا و متحد مىشوند ، از اوضاع و احوال بلدان و ممالك هم مطلع و بر ضعف و قدرت خود واقف مىگردند ، راجع به ترقى و پيشرفت اجتماعى خود بحث مىكنند . در طرز دعوت و تبليغ اسلام و بسط و نشر عقائد حقه سخن مىرانند در دفاع از دشمن يك كشور شرقى ، مثلا ، كه دشمن مشترك مسلمين شرق و غرب و جنوب و شمالست ، با هم به مشاوره و مذاكره مىپردازند .

305