* ( وَالَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا . . ) * الآيه پس از نقل اختلاف سعيد و ضحاك در شأن نزول و ترجيح قول ضحاك به استناد اعم بودن فائده چنين افاده كرده است « يعنى كسانى كه زنان عفيفه را به زنا و فجور قذف مىكنند و چهار شاهد اقامه نكرده‌اند و بر هر يك از ايشان هشتاد تازيانه واجب است . حسن گفته است : در جامه حدّ جارى مىگردد ابى جعفر نيز همان را گفته و مرد ايستاده و زن نشسته تازيانه زده مىشود . ابراهيم گفته است : جامه از تن او بايد بيرون گردد و برهنه تازيانه زده شود و به عقيدهء ما در زنا برهنه مىشود ( يعنى نه در قذف ) . . خدا در آيه از پذيرفتن شهادت « قاذف » براى هميشه نهى فرموده و بر قاذفان به فسق حكم كرده آنگاه كسانى را كه بعد توبه كنند استثناء نموده است . در مرجع اين استثناء اختلاف است قومى گفته‌اند : استثناء از « فاسقون » و مراد آن است كه اگر توبه كنند شهادت ايشان قبولست خواه حدّ قذف بر ايشان وارد شده باشد يا هنوز وارد نشده باشد سعيد مسيب اين را گفته و عمر به ابى بكره گفته است : « ان تبت قبلت شهادتك » و ابو بكره حاضر نشده كه خود را تكذيب كند و آن قول مسروق و زهرى و شعبى و عطا و طاوس و مجاهد و سعيد بن حبير و عمر بن عبد العزيز و ضحاك است و هم قول ابى جعفر و ابى عبد الله مىباشد شافعى و اصحاب او هم همان را گفته‌اند مذهب ما نيز همانست .
زجّاج گفته است : تقدير اينست * ( وَلا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهادَةً أَبَداً ) * . . * ( إِلَّا الَّذِينَ تابُوا ) * پس از آن خدا ايشان را بقول خود * ( وَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ ) * توصيف كرده است . شريح و سعيد - بن مسيّب و حسن و ابراهيم گفته‌اند : استثناء است از « فاسقون » نه از * ( وَلا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهادَةً أَبَداً ) * اهل عراق را هم اين عقيده است پس شهادت قاذف هيچ گاه پذيرفته نيست و خلافى نيست در اين كه هر گاه حد اجرا نشده باشد به اين گونه كه « مقذوفه » مرده باشد و كسى براى مطالبهء اجرا حد نباشد و قاذف توبه كند شهادت او پذيرفته مىشود و اين اقتضاء دارد كه استثناء بهر دو معنى راجع باشد بر اين تقدير كه « و أولئك

292