آن چه در مكَّه به اين عنوان صدور يافته بىگمان بعنوان دفاع بوده نه بعنوان جهاد ( بمعنى حمله و هجوم ) .
حكم مهاجرت مسلمين از مكه به مدينه چنان كه در آغاز بحث از دورهء هجرت دانسته خواهد شد شايد آخرين [1] حكمى باشد كه در مكه صادر گرديده و لازم بود در اينجا بصدور آن اشاره به عمل آيد .
اين بود شرح وضعيت احكام دينى وفقه اسلامى بحسب دورهء صدور آنها در مكَّه ، بدان اندازه كه استقصاء ميسور اقتضاء داشت .
اكنون براى بررسى و استقصاء احكام فقهى ، كه در مدينه صادر شده ، و جهات صدورى آنها تا حدى روشن است ، بايد با كاروان مهاجران اسلامى به مدينه رهسپار گرديم .
و على الله التّوكل و به الاعتصام

[1] - چنان كه حكم وجوب نماز بر خود پيغمبر ، به گفتهء طبرى و غير او ، نخستين حكمى بوده است كه در مكه صادر گرديده عبارت طبرى در كتاب تاريخ الامم و الملوك بدين مفاد است « نخستين چيزى را كه از احكام و شرائع اسلام پس از اقرار به توحيد و برائت از اوثان و اصنام و هم خلع انداد ، خدا بر پيغمبر ( ص ) واجب و فرض ساخته نماز بوده است »

103