و نسبت هر يك از اين مراتب به ديگرى نسبت ظاهريّت و باطنيّت و جلوه و متجلَّى است ، و از اين جهت است كه آثار و خواصّ و انفعالات هر مرتبه اى به مرتبهء ديگر سرايت مىكند ، چنانچه اگر مثلا حاسّهء بصرى چيزى را ادراك كند ، از آن اثرى در حسّ بصر برزخى واقع شود به مناسبت آن نشئه ، و از آن اثرى در بصر قلبى باطنى واقع شود به مناسبت آن نشئه . و همينطور آثار قلبيّه در دو نشئهء ديگر نيز ظاهر گردد . و اين مطلب علاوه بر آنكه مطابق برهان قوىّ متين است مطابق با وجدان نيز هست . و از اين جهت است كه جميع آداب صوريّهء شرعيّه را در باطن اثر بلكه آثارى است ، و هر يك از اخلاق جميله را ، كه از حظوظ مقام برزخيّت نفس است ، نيز در ظاهر و باطن آثارى است ، و هر يك از معارف الهيّه و عقايد حقّه را در دو نشئهء برزخيّه و ظاهره آثارى است .
مثلا ، ايمان به اين كه متصرّف در مملكت وجود و عوالم غيب و شهود حق تعالى است و ديگر موجودات را تصرّفى نيست مگر تصرّف اذنى ظلَّي ، موجب بسيارى از كمالات نفسانيّه و اخلاق فاضلهء انسانيّه گردد ، مثل توكَّل و اعتماد به حق و قطع طمع از مخلوق كه امّ الكمالات است ، و موجب بسيارى از اعمال صالحه و افعال حسنه و ترك بسيارى از قبايح شود . و همينطور ساير معارف كه تعداد هر يك و تأثيرات آن از حوصلهء اين اوراق و قلم شكستهء نويسنده خارج است ، و محتاج به تحرير كتابى ضخيم است كه از قلم تواناى اهل معرفتى يا از نفس گرم اهل حالى فراهم شود : « دست ما كوتاه و خرما بر نخيل » . [1] و همينطور مثلا خلق رضا ، كه يكى از اخلاق كماليّهء انسانيّه است ، در تصفيه و تجليّهء نفس تأثيرات بسيارى دارد كه قلب را مورد تجلَّيات خاصّهء الهيّه قرار مىدهد و ايمان را به كمال ايمان ، و كمال ايمان را به طمأنينه ، و طمأنينه را به كمال آن ، و كمال آن را به مشاهده ، و آن را به كمال مشاهده ، و كمال آن را به معاشقه ، و معاشقه را به كمال آن ، و كمال آن را به مراوده ، و مراوده را به

[1] - « پاى ما لنگست و منزل بس دراز - دست ما كوتاه و خرما بر نخيل » . - حافظ .

86