كه با آنچه انسان به حق تعالى توجه مىكند و آنچه كه از عوالم خلقيّه لايق نظر به كبرياى عظمت و جلال است قلب است و ديگر جوارح و اعضاء را از آن حظَّ و نصيبى نيست ، معذلك طهارت صوريّه و نظافت ظاهريّه را نيز اهمال ننموده‌اند : صورت طهارت را براى صورت انسان مقرر فرمودند ، و باطن آن را براى باطن او . و از آن كه تزكيه قلب را در اين حديث شريف از فوائد وضوء قرار داده ، معلوم شود كه براى وضوء باطنى است كه به آن تزكيهء باطن شود ، و نيز رابطهء ما بين ظاهر و باطن و شهادت و غيب معلوم شود ، و نيز استفاده شود كه طهور ظاهرى و وضوء صورى از عبادات است و اطاعت ربّ است ، و از اين جهت طهور ظاهر موجب طهور باطن گردد ، و از طهارت صورى تزكيهء فؤاد حاصل شود . بالجمله ، سالك إلى اللَّه بايد در وقت وضوء متوجّه شود به اينكه مىخواهد متوجّه محضر مقدّس حضرت كبريا شود ، و با اين احوال قلوب كه او را است ، لياقت محضر ندارد ، بلكه شايد مطرود از درگاه عزّ ربوبيت شود ، پس ، دامن همّت به كمر زند كه طهارت ظاهرى را به باطن سرايت دهد و قلب خود را ، كه مورد نظر حق ، بلكه منزلگاه حضرت قدس است ، از غير حقّ تطهير كند و تفرعن خود و خوديّت را ، كه اصل اصول قذارات است ، از سر بيفكند تا لايق مقام مقدّس شود . و پس از آن ، حضرت رضا سلام اللَّه عليه وجه اختصاص اعضاى مخصوصه را در وضو بيان مىفرمايند و مىگويند :
و همانا واجب شد بر رو و دو دست و سر و دو پا ، زيرا كه بنده وقتى كه ايستاد در حضور حضرت جبّار ، همانا منكشف مىشود از جوارح او و ظاهر گردد آنچه كه وضوء در آن واجب شود ، زيرا كه با رويش سجده كند و خضوع نمايد ، و با دستش سؤال و رغبت و رهبت نمايد و منقطع به حق شود ، و با سرش استقبال كند حق را در ركوع و سجودش ، و با پاهايش بايستد و بنشيند .
حاصل فرمودهء آن جناب آن است كه چون اين اعضا را دخالت است در عبوديّت حق و از اين اعضا ظاهر شود آن ، از اين جهت تطهير آنها لازم شده است . پس از آن ، چيزهايى كه از آنها ظاهر شود بيان فرمودند و راه اعتبار و

69