ارتياض مخصوص . مثلا ، چشم انسان قادر نيست كه به يك نقطهء معيّنه يا در نور شديد ، مثل نور عين شمس ، مدّتى طولانى نگاه كند بدون بهم خوردن پلكهاى آن ، ولى اگر انسان چشم را تربيت كند ، چنانچه بعضى از اصحاب رياضات باطله براى مقاصدى عمل مىكنند ، ممكن است چند ساعت متمادى در قرص آفتاب نظر را بدوزد بدون آن كه چشم بهم خورد يا خستگى پيدا كند و همين طور به نقطهء معيّنى نظر را بدوزد چندين ساعت بدون حركت ، و همينطور ساير قوا حتّى حبس نفس كه - على المحكى - در اصحاب رياضات باطله كسانى هستند كه حبس نفس خود كنند مدّتهاى زائد بر متعارف نوع .
و از قوايى كه قابل تربيت است قوّهء خيال و قوّهء واهمه است كه قبل از تربيت اين قوى چون طايرى سخت فرّار و بى اندازه متحرّك از شاخه اى به شاخه اى و از چيزى به چيزى هستند ، به طورى كه انسان اگر يك دقيقه حساب آنها را نگه دارد مىبيند كه چندين انتقال متسلسل با تناسبات بسيار ضعيف ناهنجار پيدا نموده ، حتّى بسيارى گمان مىكنند كه حفظ طاير خيال و رام نمودن آن از حيّز امكان خارج و ملحق به محالات عاديّه است ، ولى اين طور نيست و با رياضت و تربيت و صرف وقت آن را مىتوان رام نمود و طاير خيال را مىتوان به دست آورد ، به طورى كه در تحت اختيار و اراده حركت كند كه هر وقت بخواهد آن را در مقصدى يا مطلبى حبس كند كه چند ساعت در همان مقصد حبس شود .
و طريق عمدهء رام نمودن آن عمل نمودن به خلاف است . و آن چنان است كه انسان در وقت نماز خود را مهيّا كند كه حفظ خيال در نماز كند و آن را حبس در عمل نمايد و به مجرّد اين كه بخواهد از چنگ انسان فرار كند آن را استرجاع نمايد ، و در هر يك از حركات و سكنات و اذكار و اعمال نماز ملتفت حال آن باشد و از حال آن تفتيش نمايد و نگذارد سر خود باشد . و اين در اوّل امر كارى صعب به نظر مىآيد ، ولى پس از مدّتى عمل و دقّت و علاج حتما رام مىشود و ارتياض پيدا مىكند . شما متوقع نباشيد كه در اوّل امر بتوانيد در

44