بنابر اين ، هر دو وجه ممكن است ، ولى وجه ثانى به نظر ارجح است .
بنابر اين ، شايد « ليلة القدر » براى آن صاحب « قدر » شده است كه شب وصال نبىّ ختمى و ليلهء وصول عاشق حقيقى به محبوب خود است . و در مباحث سابقه معلوم شد كه تنزّل ملائكه و نزول وحى پس از حصول فنا و قرب حقيقى است . و از اخبار كثيره و آيات شريفه نيز استفاده شود كه شرف و نحوست زمانها و مكانها به واسطهء وقايع در آن است ، و اين با مراجعه معلوم شود .
گرچه استفادهء شرف ذاتى از بعض آنها نيز مىشود .
و اما احتمال ديگر كه ليلة القدرش گويند : براى آن كه در آن تقدير امور ايّام سنه شود . پس ، بدان كه حقيقت « قضا » و « قدر » و كيفيّت آن ، و مراتب ظهور آن ، از اجلّ و اشرف علوم الهيّه است ، و از باب كمال دقّت و لطافت آن ، غور در اطراف آن براى نوع مردم منهىّ و موجب حيرت و ضلالت است .
و از اين جهت ، اين حقيقت را از اسرار شريعت و ودايع نبوت بايد شمرد ، و از بحث دقيق در اطراف آن بايد صرف نظر كرد . و ما اشاره به يك مبحث آن ، كه مناسب اين مقام است ، مىكنيم . و آن آن است كه با آن كه تقدير امور در علم حق تعالى در ازل آزال شده و از امور تدريجيّه نسبت به مقام منزّه علم ربوبى نيست ، معنى « تقدير » در هر سال ، در ليلهء معيّنه ، چيست ؟ بدان كه از براى « قضا » و « قدر » مراتبى است كه به حسب آن مراتب و نشئات احكام آنها متفاوت شود . مرتبه اولى از آن ، حقايقى است كه در حضرت علم به تجلَّى به « فيض اقدس » تبع ظهور اسماء و صفات تقدير و اندازه گيرى شود . و بعد از آن در اقلام عاليه و الواح عاليه ، حسب ظهور ، به تجلَّى فعلى تقدير و تحكيم شود . و در اين مراتب تغييرات و تبديلاتى واقع نشود . و قضاى حتم لا يبدّل ، حقايق مجرّدهء واقعه در حضرات اعيان و نشئهء علميّه و نازله در اقلام و الواح مجرّده است . و پس از آن ، حقايق به صور

در باب اطلاق نيز شيخ استاد ما در علوم تقليد به اين بيان بى احتياج به مقدمات اطلاق اثبات اطلاق مىكردند .

326