باز شود و ابواب معارف و حكم بر قلبت مفتوح گردد . و آن ، آن است كه به كتاب شريف الهى نظر تعليم داشته باشى و آن را كتاب تعليم و افاده بدانى ، و خود را موظف به تعلَّم و استفاده بدانى . و مقصود ما از تعليم و تعلَّم و افاده و استفاده آن نيست كه جهات ادبيّت و نحو و صرف را از آن تعليم بگيرى ، يا حيث فصاحت و بلاغت و نكات بيانيّه و بديعيّه از آن فراگيرى ، يا در قصص و حكايات آن به نظر تاريخى و اطَّلاع بر امم سالفه بنگرى ، هيچ يك از اينها داخل در مقاصد قرآن نيست و از منظور اصلى كتاب الهى به مراحلى دور است .
و اين كه استفادهء ما از اين كتاب بزرگ بسيار كم است ، براى همين است كه يا به آن نظر تعليم و تعلم نداريم - چنانچه غالبا اين طوريم - فقط قرائت قرآن مىكنيم براى ثواب و اجر ، و لهذا جز به جهت تجويد آن اعتنائى نداريم . مىخواهيم قرآن را صحيح بخوانيم كه ثواب به ما عنايت شود ، و در همين حد واقف مىشويم و به همين امر قناعت مىكنيم ، و لهذا چهل سال قرآن شريف را مىخوانيم و به هيچ وجه از آن استفاده اى حاصل نشود جز اجر و ثواب قرائت . و يا اگر نظر تعليم و تعلَّم داشته باشيم ، با نكات بديعيّه و بيانيّه و وجوه اعجاز آن ، و قدرى بالاتر ، جهات تاريخى و سبب نزول آيات ، و اوقات نزول ، و مكَّى و مدنى بودن آيات و سور ، و اختلاف قرائات و اختلافات مفسرين از عامّه و خاصه ، و ديگر امور عرضيّهء خارج از مقصد كه خود آنها موجب احتجاب از قرآن و غفلت از ذكر الهى است ، سر و كار داريم . بلكه مفسرين بزرگ ما نيز عمدهء همّ خود را صرف در يكى از اين جهات يا بيشتر كرده و باب تعليمات را به روى مردم مفتوح نكرده‌اند .
به عقيدهء نويسنده تا كنون تفسير براى كتاب خدا نوشته نشده . به طور كلَّى معنى « تفسير » كتاب آن است كه شرح مقاصد آن كتاب را بنمايد ، و نظر مهم به آن ، بيان منظور صاحب كتاب باشد . اين كتاب شريف ، كه به شهادت خداى تعالى كتاب هدايت و تعليم است و نور طريق سلوك انسانيّت است ، بايد مفسّر در هر قصه از قصص آن ، بلكه هر آيه از آيات آن ، جهت

192